Autor: Otto van Veen Miejsce i czas powstania: XVI/XVII w. Materiał i technika: olej, tempera na desce Wymiary: wysokość - 97 cm, szerokość - 130 cm
Obiekt wytypowany na styczniowy eksponat miesiąca, to obraz z przełomu XVI i XVII w. zatytułowany „Handel biżuterią” lub „Św. Tekla przekupująca strażników więziennych”, którego autorstwo przypisuje się niderlandzkiemu malarzowi, Otto van Veen.
W kwietniu 1970 r. ówczesny dyrektor nyskiego muzeum, Franciszek Pikuła, wystosował wniosek o zakup tego obrazu do zbiorów muzealnych. Wniosek skierowano do Wydziału Kultury PWRN (Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej) w Opolu, Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków. Został on poparty przez Wydział Kultury Miasta i Powiatu w Nysie - Prezydium Miejskiej Rady Narodowej. Ostatecznie dzieło zostało zakupione w opolskiej Desie dzięki specjalnej dotacji Ministerstwa Kultury i Sztuki, a następnie w maju 1970 r. podarowane Muzeum w Nysie. Obecnie prezentowane jest na jednej z sal Galerii Malarstwa.
Autorstwo obrazu nie jest potwierdzone naukowo, jednakże wiele wskazuje na jego duże prawdopodobieństwo: cechy stylowe, którymi charakteryzuje się obraz, wysoki poziom sztuki malarskiej, jaki reprezentuje oraz czas powstania.
Otto van Veen urodził się w Lejdzie w 1556 r., zmarł w Brukseli 6 maja 1629 r. Początkowo studiował u Izaaka Claesza. Od roku 1574 do co najmniej 1579 przebywał w Rzymie, gdzie pracował jako uczeń Federico Zuccaro. Zdobył tam obszerną wiedzę na temat sztuki i literatury antyku i renesansu.
Powrócił do Niderlandów w 1583 r. i wstąpił na służbę u biskupa Liège, następnie arcybiskupa Kolonii, Ernsta von Bayern. W 1585 r. przeniósł się do Brukseli, gdzie gubernator Alessandro Farnese mianował go swoim nadwornym malarzem. Po jego śmierci w 1592 r. van Veen wyjechał do Antwerpii. Został tam przyjęty jako mistrz cechu św. Łukasza. W tym samym roku 1594 poślubił Marię Loets.
W latach 90. XVI w. był nauczycielem Petera Paula Rubensa. Wpływy van Veena są bardzo wyraźne we wczesnych dziełach Rubensa. Artyści przyjaźnili się, a szeroka wiedza nauczyciela i jego doświadczenia wyniesione z wielu podróży, bardzo imponowały młodemu uczniowi.
Następnie pracodawcami van Veena zostali arcyksiążęta Albrecht z Austrii i Izabela z Hiszpanii. W 1612 r. został przez nich mianowany naczelnikiem mennicy - z tego powodu wkrótce przeniósł się do Brukseli. W 1620 r. został członkiem brukselskiego cechu malarzy.
W swojej twórczości reprezentował nurt kontrreformacyjny. Nie ma dowodów na jakiekolwiek obrazy Veena sprzed lub w trakcie jego pobytu we Włoszech. Najwcześniejsze znane dzieła pochodzą prawdopodobnie z roku 1581. Kilka obrazów można datować na jego pobyt w Brukseli przed 1593 r. Prezentują one duże wpływy manieryzmu włoskiego i niderlandzkiego jednocześnie. Samodzielną działalność malarską rozwinął w okresie antwerpskim (1593 do ok. 1612). Namalował wówczas serię dużych obrazów ołtarzowych (m.in. „Ukrzyżowanie św. Andrzeja” dla kościoła pw. św. Andrzeja w Antwerpii, „Wskrzeszenie Łazarza” dla kościoła w Gandawie, „Umycie nóg Chrystusa przez Marię Magdalenę” dla opactwa w Bergues-St-Winox), obrazy z opowieściami biblijnymi: „Zacheusz na drzewie figowym”, „Powołanie św. Mateusza”, „Czyny św. Mikołaja”, a także 12 przedstawień bitew Rzymian i Batawów. W tym czasie rozwinął swój własny styl, prowadzący od włoskiego manieryzmu z końca XVI wieku do śmiałego flamandzkiego baroku.
Szereg jego obrazów (lub jemu przypisywanych) znajduje się w wielu galeriach i muzeach europejskich, m.in.: w Ratuszu w Löwen, w muzeach Antwerpii i Brukseli, Amiens, Avignon, Glasgow, Kolonii, Lejdzie, Leningradzie, Lyonie, Madrycie, Monachium, Poczdamie, Rouen, Turynie, Wiedniu.
Poza obrazami, van Veen pozostawił po sobie wiele rycin, m.in.: „Horatii Flacci Emblemata” (1607), „Amorum Emblemata” (1608), „Vita D. Thomae Aquinatis (1610), „Amoris divini Emblemata” (1615). Zlecił również wykonanie rycin kilku swoich obrazów, zatrudniając przy tym m.in. swojego brata Gysberta Cornelisa, Quirina Boela, Cornelisa Galle, Pietera de Jode. Jego ryciny prezentują głównie treści alegoryczne i historyczne. Artysta dostarczał również projekty gobelinów (np. do „Bitwy o Archheart” utkanej przez Martena Reynboutsa w 1597 r.)
Prezentowany obraz przedstawia scenę rozgrywającą się w ciemnym wnętrzu. W centrum kompozycji usytuowano postać bogato ubranej młodej kobiety, prezentującej szkatułę z kosztownościami. Jest ona otoczona przez grupę czterech mężczyzn. Kobieta ma na sobie koszulę i suknię z drogich tkanin, a także czerwony płaszcz podszyty futrem. Nosi bogatą biżuterię: perłowy naszyjnik z wisiorem ze szlachetnych kamieni, złote kolczyki w kształcie krzyża, na palcu pierścień (obrączka). Przezroczysty czepek umieszczony na czubku głowy ozdobiony jest kosztowną broszą. Jasnobrązowe długie włosy kobiety zostały zaplecione w warkocze, które następnie owinięto wokół głowy. Twarz modelki pokazano z profilu: głowa lekko opuszczona, jasna karnacja, wydatny nos, pełne jasnoczerwone usta, brązowe oczy widoczne spod lekko opuszczonych powiek. Jej prawa ręka unosi białą chustę, w którą prawdopodobnie zawinięta była przyniesiona przez nią szkatuła. Puzdro jest otwarte - widoczne są umieszczone w nim złote monety oraz sznur pereł. Wieko otwierane jest przez stojącego obok mężczyznę, który w lewej ręce dzierży miecz. Ma na sobie białą koszulę, która założona jest tylko na prawą rękę i ramię - lewa strona jest obnażona. Dolna część jego szaty w kolorze brązu przewiązana jest podwójnym, grubym sznurem. mężczyzna ma szpakowate włosy i takąż brodę. Jego twarz, ze wzrokiem skierowanym w stronę szkatuły, ma bardzo surowy wyraz.
Za plecami kobiety stoi inny mężczyzna, trzymający prawą rękę na jej ramieniu, zaglądający przez to ramię na jej naszyjnik. Jego głowa omotana jest szarym turbanem, a widoczny fragment szat wskazuje na ich orientalny charakter.
Tuż za kobietą, po jej prawej stronie, umiejscowiono kolejnego bohatera obrazu - człowieka odzianego w żółty płaszcz, trzymającego w lewej ręce duży klucz, a prawą przykładającego do oczu binokle. Dzięki nim może baczniej przyjrzeć się kosztownościom umieszczonym w szkatule.
Obok stoi mężczyzna, który ma na sobie ciemną zbroję na czerwonej szacie, a w ręku trzyma gruby kij. Jego twarz okalają brązowe włosy i gęsta broda. Nie patrzy na kobietę ani na jej szkatułę - kieruje wzrok w stronę widza.
W tle widoczne są ciemne, szare mury wnętrza oraz małe zakratowane okno po lewej stronie obrazu.
Całość utrzymana jest w ciepłych, przygaszonych tonacjach barwnych - nawet błękity, szarości i biele mają ciepły odcień.
Św. Tekla jest jedną z najdawniej czczonych świętych, a jej żywot był w ciągu wieków wielokrotnie opisywany i łączony z różnymi legendami. Jedna z wersji jej życiorysu została przedstawiona na naszej stronie internetowej w lipcowym eksponacie miesiąca w 2020 r., przy okazji opisu innego wizerunku tej świętej. Informacje te można odnaleźć pod linkiem http://www.muzeum.nysa.pl/web.n4?go=331
Treść prezentowanego obrazu doskonale pasuje do opowieści o św. Tekli, która została opisana w tzw. „Dziejach Pawła [i Tekli]”. Księga ta należy do grupy niekanonicznych pism chrześcijańskich, które odegrały znaczną rolę m.in. w kształtowaniu się motywów ikonograficznych. Niektóre księgi, uznane później jako apokryfy, były szeroko stosowane i komentowane w życiu religijnym chrześcijan i cieszyły się dużym autorytetem w pierwszych wiekach, zanim ostatecznie ukształtował się kanon. „Dzieje Pawła [i Tekli]” opisują m.in. epizod, podczas którego św. Tekla przekupuje strażników więzienia, w którym umieszczono św. Pawła, dzięki czemu pozwalają oni na jej pobyt w celi świętego i słuchanie głoszonych przez niego nauk o Chrystusie.
Wątpliwości co do tego, że obraz przedstawia opisany epizod, wzbudza fakt, iż treść „Dzieje Pawła [i Tekli]” zostały odkryte pod koniec XIX wieku, a ich treść opublikowano kilka lat później. Ponadto prześledzenie ikonografii św. Tekli nie wykazuje takiego sposobu jej pokazania - raczej są to wizerunki męczennicy otoczonej dzikimi zwierzętami, płomieniami, z palmą męczeństwa i krzyżem w ręku. Zawsze jest to młoda, piękna kobieta o długich włosach, w odzieniu wskazującym na zamożność. Wyjątek stanowi najstarszy zachowany fresk z wizerunkiem świętej (V-VI w.), który znajduje się w grocie św. Pawła usytuowanej we wzniesieniu Bülbül Dag na południe starożytnego Efezu. Fresk przedstawia świętego Pawła siedzącego z księgą na kolanach, z prawą dłonią wzniesioną w geście oratorskim w kierunku domu, w którego oknie widoczne jest oblicze zasłuchanej Tekli. Gdyby zatem prezentowany obraz rzeczywiście przedstawiał św. Teklę przekupującą strażników więziennych, byłoby to jedno z bardzo rzadkich tego typu przedstawień świętej.
Wybrana bibliografia i netografia:
Karta inwentarzowa zabytku MNa/SA 230 Allgemeines Lexicon der bildenden Künstler von der Antike bis zur Gegenwart, red. U. Thieme, F. Becker, t. XXXIV, Leipzig 1926, s. 176-177.
White Ch., Peter Paul Rubens: Man and Artist, Yale University Press, 1987.
https://www.researchgate.net/publication/324449001_Dzieje_Pawla_i_Tekli
http://akademiasupraska.pl/pages/File/Latopisy%2011/14.pdf
