Logo

Muzeum Powiatowe w Nysie

48-300 Nysa, ul. Biskupa Jarosława 11, tel. 77 433 20 83, 77 435 50 10

Kwiecień


Powiększenie
Powiększenie
Powiększenie
Powiększenie
Powiększenie
Powiększenie
Powiększenie

Grafika "Konstelacje gwiezdne z przedstawieniami figuralnymi"


Autorzy: Johann Matthias Kager (rysownik), Lucas Kilian (rytownik), Kaspar Schecks (rytownik)
Miejsce i czas powstania: Augsburg, 1627 r.
Materiał i technika: papier, miedzioryt
Wymiary: wysokość - 25,8 cm, szerokość- 31,4 cm


Przedmiotem niniejszego opracowania są dwie grafiki (tablice) pochodzące z atlasu nieba Juliusa Schillera „Coelum Stellatum Christianum” (1627 r. ) ukazujące przedstawienie „chrześcijańskiego” nieba w okresie równonocy wiosennej i jesiennej.

Powstanie nowożytnej kartografii astronomicznej zbiegło się w epoce odrodzenia z ekspansją europejskich żeglarzy i uczonych-przyrodników odkrywających nowe kontynenty. Wówczas między XIV a XVII wiekiem, gdy okolice południowego bieguna sfery niebieskiej, niewidoczne z wybrzeży Morza Śródziemnego, ukazały się w całej okazałości pierwszym żeglarzom penetrującym morza południowej półkuli, odkryte zostały i przyswojone konstelacje nieba południowego.

W 1609 r. Galileusz skonstruował teleskop i zastosował go do obserwacji astronomicznych. Dzięki temu w latach 1609-1611 dokonał szeregu odkryć, m.in. dostrzegł istnienie gór na Księżycu i satelity Jowisza. Jako jeden z pierwszych zobaczył plamy na Słońcu. Astronom przekonał się także o słuszności modelu heliocentrycznego, zaproponowanego 100 lat wcześniej przez Mikołaja Kopernika. Powstanie teleskopu stało się symbolem przemian zachodzących w wyobrażeniu i rozumieniu świata przez uczonych.

Szczególną rolę w rozpowszechnieniu nowoczesnego spojrzenia na świat odegrała sztuka - w tym grafika. Szybki postęp w technikach drukarskich oraz wynalazek J. Gutenberga w połowie XV wieku umożliwiło przedstawianie obrazów z większą dokładnością i bogatszych w szczegóły. Upowszechnienie druku, a także postęp w tworzeniu map lądowych przyczynił się do tworzenia wizerunków nieba, które były zarówno estetyczne jak i technicznie dokładne.

Złoty czas obrazowej kartografii nieba miał miejsce w Europie w okresie od 1600 do 1800 roku. Powstały wówczas wielkie atlasy nieba oparte na katalogu starożytnego astronoma Ptolemeusza (I/II w. n.e.). Ich twórcy próbowali dokładnie umieścić gwiazdy i planety na niebie w układach współrzędnych, które były równoległe do tych na Ziemi. Pojawiły się liczne wizerunki nieba, planet, gwiazdozbiorów wyobrażanych za pomocą symboli mitologicznych.

Pierwszym nowożytnym atlasem nieba, który obejmował całą sferę niebieską była „Uranometria” (łac. Uranometria: omnium asterismorum continens schemata, nova methodo delineata, aereis laminis expressa) wydana w 1603 r. w Augsburgu. Jej autor Johann Bayer (1572-1625), prawnik i astronom, zaktualizował listę 48 gwiazdozbiorów Ptolemeusza, dodając 12 gwiazdozbiorów nowo rozpoznanych na półkuli południowej.

„Uranometria” ze względu na swoje piękno i dokładność wyznaczyła standardy dla przyszłych atlasów nieba. Jednym z nich był „Coelum Stellatum Christianum” opublikowany w 1627 r. Twórca dzieła, Julius Schiller praktykował prawo w Augsburgu. Astronomia należała do jego zainteresowań. Postanowił on stworzyć rewizję „Uranometrii”, zastępując pogańskie przedstawienia i nazwy konstelacji postaciami i symbolami chrześcijańskimi, które uznawano powszechnie za sprzyjające pobożności.

Powstanie dzieła było wynikiem trwającej ponad ćwierć wieku pracy, w którą zaangażowało się środowisko wielu uczonych i artystów. Zmiana grecko-rzymskich nazw konstelacji na judeochrześcijańskie nastąpiła we współpracy z gronem jezuitów. Wilhelm Schickard (1592-1635), astronom i profesor języków orientalnych w Tybindze, dostarczył znaki arabskie i nazwy gwiazd oraz konstelacji. Jacob Bartsch (1600-1633),  znany matematyk i astronom ze Strasburga, opracował tablice astronomiczne i nadzorował publikację atlasu po śmierci Schillera. Autorem rysunków figur konstelacji był Johann Matthias Kager (1575-1634). Następnie Kaspar Schecks wyrytował gwiazdy na blasze miedzianej.

Autorem rycin przedstawień figuratywnych był Lucas Killian (1579-1637) pochodzący z rodziny augsburskich złotników. Około 1602 roku artysta wyjechał do Wenecji, gdzie wykonywał rytownicze kopie dzieł takich mistrzów jak: Tycjan, Paolo Veronese czy Jacopo Tintoretto. W tym czasie na skutek obserwacji dokonań wspomnianych malarzy, Kilian wzbogacił stylistykę swoich rycin o wyraźniejsze kontrasty światłocieniowe. Artysta tworzył przede wszystkim sceny religijne i mitologiczne, grafiki ornamentalne oraz portrety. Jego dzieła znajdują się m.in. w zbiorach: Rijksmuseum w Amsterdamie oraz Los Angeles County Museum of Art. Kilian pracując nad rycinami w atlasie Schillera zastosował zupełnie nową technikę, wynalezioną niedługo wcześniej we Włoszech, w której cieniowanie było uzyskiwane przez spęcznianie wyrytej linii. Metoda ta, wymagająca dużej wprawy w posługiwaniu się rylcem, była znacznie mniej rozpowszechniona. Pozwalała jednak uzyskać wyraźny, ostry i czysty wygląd.

Powstały atlas zawierał 51 map gwiazdozbiorów i dwie półkule: północną i południową w okresie wiosennym i jesiennym. Przed każdą mapą znajdowała się tabela podająca nazwy konstelacji schrystianizowanej i ptolemejskiej. W tabeli uwzględniono liczbę rzymską i położenie głównych gwiazd w konstelacji z dwoma opisami: jeden odnosił się do nowej postaci chrześcijańskiej, a drugi do poprzedniej pogańskiej.

Mapy Schillera wyróżniały się dobrym stopniowaniem jasności gwiazd, a ich pozycje wskazane w katalogu były bardzo precyzyjne i oparte o najnowsze dostępne pomiary ówczesnych astronomów. Poza Bayerem, Schillerowi pomocą służyli między innymi Tycho Brahe i Johannes Kepler, którzy dostarczyli mu obszernych i pewnych danych obserwacyjnych. Wśród najbardziej godnych uwagi osiągnięć naukowych zawartych w atlasie jest ilustracja przedstawiająca Wielką Mgławicę w Andromedzie (zw. później galaktyką Andromedy). Obiekt ten nie został wcześniej odnotowany przez żadnego europejskiego astronoma, choć był już wcześniej znany średniowiecznym perskim uczonym. Schiller prawdopodobnie dowiedział się o mgławicy od Simona Mariusa, który ogłosił swoje odkrycie w 1612 r. „Coelum Stellatum Christianum” był więc nie tylko próbą stworzenia chrześcijańskiego obrazu niebios, ale także nowoczesnym atlasem nieba.

Schiller realizując koncepcję depoganizacji niebios, zastąpił dawne konstelacje północne postaciami i symbolami zaczerpniętymi z Nowego Testamentu, podczas gdy konstelacje południowe ustąpiły miejsca wizerunkom i symbolom ze Starego Testamentu. Dwanaście znaków zodiaku stało się dwunastoma apostołami. Schiller podał dwie nazwy każdej gwiazdy - jedną odnoszącą się do pogańskiej postaci z konstelacji, a drugą do nowego chrześcijańskiego następcy. Wszystkie postacie zostały pokazane frontem do obserwatora, ponieważ Schiller uznał, że pokazanie ich od tyłu byłoby niegodne.

Pierwsza z omawianych grafik to tablica I prezentująca półkule północną i południową w okresie wiosennym. Na górze z lewej strony mapy znajduje się biegun północny, na dole granice bieguna południowego.
Pomiędzy nimi umieszczono tekst w języku łacińskim, który w tłumaczeniu brzmi: "Chrześcijańskie niebo gwiaździste: na większą chwałę Boga wszechmogącego, świętego, chwałę Jego Kościoła zarówno triumfującego, jak i wojującego, pokryte pogańskimi wizerunkami, temu samemu Mistrzowi i Stwórcy, przywrócone przez pokornych staraniem i życzeniem Juliusa Schillera".

Ryciny zachwycają misternym wykonaniem oraz bogactwem kompozycji i treści. Ze względu na charakter niniejszego opracowania zostaną w nim zaprezentowane tylko wybrane gwiazdozbiory.

Najbliżej leżący w okolicach bieguna północnego to gwiazdozbiór Cefeusza. Jego chrześcijański odpowiednik, św. Szczepan – pierwszy męczennik, ukazany został w szatach diakona z księgą i palmą. Łabędź to jeden z bardziej wyrazistych gwiazdozbiorów, układ kilku jego najjaśniejszych gwiazd przyjmuje kształt krzyża (zw. Krzyżem Północy). W atlasie Schillera konstelacja Łabędzia ukazana została jako św. Helena. Święta, przyodziana w cesarskie szaty i koronę, w jednej dłoni trzyma krzyż, w drugiej tabliczkę z napisem INRI – symbole nawiązujące do wydarzeń z jej życia. Według chrześcijańskich przekazów cesarzowa Helena podczas pielgrzymki do Ziemi Świętej miała odnaleźć relikwie krzyża Chrystusa.

Kolejnym gwiazdozbiorem nieba północnego położonym w obszarze Drogi Mlecznej (Drogi Wszystkich Świętych) jest Kasjopea, która zastąpiona została postacią pięknej Marii Magdaleny. Grób Jezusa w postaci skrzyni z powiewającą chorągwią to wyrazisty gwiazdozbiór Andromedy, z najciekawszym obiektem - wspomnianą wcześniej galaktyką Andromedy. Gwiazdozbiór Woźnicy przeobraził się w ojca i doktora Kościoła, św. Hieronima, przedstawionego w szatach kardynalskich z otwartą księgą w dłoni, u stóp którego spoczywa oswojony lew.

Gwiazdozbiory przebiegające wzdłuż ekliptyki zostały zastąpione zodiakalnymi apostołami. Gwiazdozbiór Strzelca to św. Mateusz, o czym świadczą dołączone do jego wizerunku atrybuty takie jak halabarda, księga i pióro. Szymon Apostoł, który zginął śmiercią męczeńską przecięty piłą, zastąpił gwiazdozbiór Koziorożca. Gwiazdozbiór Byka wyobrażony został jako św. Andrzej, trzymający w dłoniach drągi układające się w znak X. Apostoł miał ponieść śmierć rozpięty na takim krzyżu. W obszarze równika niebieskiego usytuowana jest konstelacja Oriona, który w katalogu Schillera przybrał postać św. Józefa z gałązką lilii i narzędziami cieśli. 

W chrześcijańskim obrazie nieba dostrzegamy także postaci Joachima i Anny, którzy zastąpili rozległą konstelację Wieloryba.
Konstelacje nieba południowego zostały rozpoznane przez holenderskich odkrywców i astronomów, a upowszechnione dzięki opisaniu w „Uranometrii” J. Bayera (1603 r.).

Wizerunek arcykapłana Aarona został chrześcijańskim odpowiednikiem gwiazdozbiorów nieba południowego: Żurawia i Feniksa. Nad głową Aarona umiejscowiono dzban wdowy z Sarepty przywołujący historię proroka Eliasza.
Najbliżej bieguna nieba południowego rozpościerają się konstelacje Tukana i Węża Wodnego. Schiller połączył oba gwiazdozbiory w jeden, czyniąc Archanioła Rafała ich chrześcijańskim odpowiednikiem. Zgodnie z ikonografią występuje on tu jako młody uskrzydlony mężczyzna odziany w tunikę, trzymający w dłoni berło z zawieszoną na nim torbą. Wokół berła owinięty jest łańcuch układający się w kształt węża.
Gwiazdozbiór biblijnego Hioba twórcy atlasu stworzyli łącząc dwa pomniejsze skupiska gwiazd: Indianina i sąsiadującego z nim Pawia.

Druga z omawianych grafik zatytułowana tablica II ukazuje półkulę północną i południową w okresie jesiennym. Pomiędzy mniejszymi grafikami prezentującymi biegun północny i południowy umieszczono tekst, którego sens można przekazać następująco: "Na podstawie Uranometrii autorstwa Johana Bayera, ale dokładniejsze i bogatsze, dzieło wspólne Jakuba Bartscha, Matthiasa Kageri, który jako pierwszy skomponował obraz; Luca Kiliana, który rytował wizerunki; Caspara Schecksa, który rytował gwiazdy". W lewym dolnym rogu ukazane są poziomy jasności gwiazd od największej do najmniejszej.

Gwiazdozbiór okołobiegunowy nieba północnego, Wielka Niedźwiedzica została przedstawiona jako pływająca po wzburzonej wodzie ogromna łódź rybacka św. Piotra. Tuż nad jej masztem widzimy fragment postaci Archanioła Michała - konstelację Małej Niedźwiedzicy. Obok rozciąga się gwiazdozbiór Smoka, który w atlasie Schillera przyjął nazwę i postać Niewiniątek.

Gwiazdozbiór Wolarza to św. Sylwester w szatach pontyfikalnych, trzymający w ręku pastorał papieski zakończony krzyżem z dwoma poprzeczkami. Jest on połączony z Koroną Północną, którą w atlasie Schillera zinterpretowano jako Cierniową.

Z prawej strony dostrzegamy wyrazistą konstelację ukazującą postaci Trzech Króli – dawny gwiazdozbiór mitycznego Herkulesa.
W rejonie równika niebieskiego znajduje się równie wyraźny gwiazdozbiór Wężownika. W październiku 1604 r. została w nim po raz pierwszy zaobserwowana tzw. supernowa. Odkrycia dokonał niemiecki astronom Johanes Kepler, który opisał ją w swoim dziele uznając za nową gwiazdę (w XX w. naukowcy ustalili, że to, co zobaczył Kepler, było w rzeczywistości eksplodującą gwiazdą i nazwali to supernową Keplera.). Schiller dbając o wartość naukową „Coelum Stellatum Christianum” umieścił w nim odkrycie Keplera pod nazwą Nova Anno 1604. Gwiazdozbiór Wężownika przyjął postać św. Benedykta odzianego w zakonny habit. Mężczyzna jedną dłonią obejmuje pastorał, drugą opiera na glinianym naczyniu symbolizującym kruchość cielesnej natury i zależność człowieka od Stwórcy, który go ukształtował.
Wzdłuż ekliptyki usytuowane są konstelacje zodiakalnych apostołów.

Gwiazdozbiór Bliźniąt – posiadający dwie sąsiadujące ze sobą gwiazdy Polluks i Kastor – to Apostoł Jakub zwany Większym, ukazany ze swoimi atrybutami - kijem pielgrzyma i księgą. Kolejny gwiazdozbiór, Rak, zastąpiony został przez wizerunek Jana Ewangelisty, u którego stóp spoczywa orzeł. Tomasz Apostoł, trzymający lancę - symbol jego męczeńskiej śmierci, zastąpił gwiazdozbiór Lwa. Konstelacja Panny rozciągająca się po obu stronach równika niebieskiego to u Schillera apostoł Jakub Mniejszy trzymający w ręku zwój z wyznaniem wiary. Drugą rękę opiera na przedmiocie przypominającym instrument strunowy. Być może to siedmiostrunowa lira, która uznawana była za symbol harmonii sfer. Potwierdza to położenie gwiazdozbioru Jakuba Mniejszego w miejscu przecinania się ekliptyki i równika niebieskiego.

Poniżej równika niebieskiego usytuowany jest stosunkowo niewielki gwiazdozbiór Wagi, którego zastąpił Apostoł Filip. W sztuce zachodniej św. Filip przedstawiany był jako starszy łysiejący mężczyzna, dzierżący w dłoni krzyż łaciński. Poniżej dostrzegamy dawny gwiazdozbiór Skorpiona – „chrześcijańskiego” Bartłomieja, który w umięśnionej ręce trzyma kordelas służący do zdzierania skóry. Jego głowę okrywa rozwijający się turban, na którego tle migoczą gwiazdy.

Na półkuli południowej widzimy konstelację króla Dawida grającego na harfie, który zastąpił tu gwiazdozbiór Wielkiego Psa. Kolejnym wielkim skupiskiem gwiazd półkuli południowej jest historyczny gwiazdozbiór Argo, który Julius Schiller przemianował na Arkę Noego i przedstawił w postaci olbrzymiej drewnianej konstrukcji.

Ukazując Centaura autorzy atlasu nawiązali do starotestamentowej opowieści o Abrahamie, którego Bóg poddał próbie wiary nakazując mu zabić jedynego syna. Widzimy zrozpaczonego ojca ze wzrokiem skierowanym ku niebiosom i nożem w ręku, a za nim postać nieświadomego całego dramatu Izaaka.

Na południe od zodiakalnego Skorpiona - św. Bartłomieja, leży gwiazdozbiór Ołtarza. W omawianym dziele przyjął on formę Ołtarza z ofiarą chlebów pokładnych, z którego unosi się dym. Natomiast gwiazdozbiór leżący najbliżej bieguna południowego, Mucha i Kameleon przeobraziły się w konstelację półnagiej Ewy.

Atlas Schillera mimo niewątpliwie wysokiej wartości naukowej, traktowany był jako ciekawostka i nie zyskał szerokiej akceptacji środowiska, na czym zaważyła gruntowna zmiana nazewnictwa, którą uważano za duże utrudnienie. Obok czysto praktycznych względów krytycy zarzucali niedopuszczalną rywalizację imion proroków i świętych. Konstelacje stworzone przez Schillera, w uproszczonej formie poprzez mapy dwóch półkul, pojawiły się w dziele: „Harmonia Macrocosmica” opracowanym przez Andreasa Cellariusa w 1661 r. Sam Schiller opublikował również w 1627 r. alternatywne wydanie swojego atlasu („Coelum Stellatum Christianum Concavum”), które zawierało konstelacje z geocentrycznymi układami gwiazd, ale bez towarzyszących im figur.

Prezentowane ryciny można tymczasowo podziwiać w pierwszej sali wystawy stałej „Sztuka i rzemiosło artystyczne XVI-XIX w.”

Wybrana bibliografia i netografia

Karta inwentarzowa zabytku MNa/SA 2495.
Karta inwentarzowa zabytku MNa/SA 2422.
Allgemeines Lexikon der Bildenden Künstler von der Antike bis zur Gegenwart, red. F. Becker, U. Thieme, t. XX, Lipsk 1927.
Dobrzycki J., Historia naturalna gwiazdozbiorów, Warszawa 2002.
Forstner D. OSB, Świat symboliki chrześcijańskiej, Warszawa 1990.
Olszewska A., Targosz K., Trzcińska I., Kosmologia. Obraz świata w nowożytności. The Image of the Universe in the Early Modern Times, Kraków 2009.
Słownik łacińsko-polski, red. M. Plezia, Warszawa 1969.
Święci według mistrzów, red. E. Olczak, Warszawa 2009.
http://www.atlascoelestis.com/epi%20schiller%20cellario.htm [dostęp: 20.03.2023]
https://www.lindahall.org/about/news/scientist-of-the-day/julius-schiller [20.03.2023]
Oprac. Ewelina Kucia