Logo

Muzeum Powiatowe w Nysie

48-300 Nysa, ul. Biskupa Jarosława 11, tel. 77 433 20 83, 77 435 50 10

Lipiec


Powiększenie
Powiększenie

Portret damy z wachlarzem (Maria Krystyna Habsburg)


Autor: nieznany (kopia wg A. Roslina, 1778)
Czas powstania: XIX w. (?)
Technika: olej na płótnie
Wymiary: wysokość - 86, szerokość - 66 cm

Tematem opracowania jest obraz pochodzący z kolekcji hr. Eloi Matuschki z Biechowa oraz jego następców. Dzieło jest modyfikowaną kopią portretu księżnej cieszyńskiej Marii Krystyny Habsburg (w cyklu „Eksponat miesiąca” w październiku 2020 r. zostało już zaprezentowane inne dzieło z tej samej kolekcji: „Portret damy z czółenkiem”).

Portretowana, Maria Krystyna (Maria Christina Johanna Josepha Antonia), arcyksiężniczka austriacka, urodziła się 13 maja 1742 roku w Wiedniu jako piąte (z szesnaściorga) dziecko Marii Teresy i Franciszka Lotaryńskiego. Wykazywała się energicznym charakterem oraz wysoką inteligencją. Na rodzinnym dworze otrzymała staranne wykształcenie; doskonale władała językiem włoskim, angielskim i francuskim. Była również uzdolniona artystycznie – znane są jej gwasze eksponowane obecnie w pałacu Schönbrunn.
W 1766 roku Maria Krystyna wyszła za Alberta Kazimierza Wettyna, księcia saskiego, syna polskiego króla Augusta III, namiestnika cesarskiego na Węgrzech. Cesarzowa Maria Teresa przekazała nowożeńcom Księstwo Cieszyńskie jako niepodzielne lenno; wówczas Maria Krystyna przyjęła tytuł księżnej cieszyńskiej. Zawarte małżeństwo było szczęśliwym związkiem – księżna ściśle współpracowała z mężem zarówno w dziedzinie polityki, jak i sztuki. Oboje przyczynili się do znacznego wzrostu znaczenia Księstwa Cieszyńskiego w tej części Europy. Po ślubie zamieszkiwali w Bratysławie, w Wiedniu, a także w Brukseli. Gromadzona przez nich oboje – choć w głównej mierze przez Alberta – niezwykle bogata kolekcja grafiki, stanowi trzon dzisiejszej wiedeńskiej Albertiny.

W 1781 roku powierzono małżeństwu funkcję gubernatorów austriackiej części Niderlandów. W 1789 roku podczas działań rewolucji francuskiej, która objęła swym zasięgiem również Niderlandy Austriackie, zostali zmuszeni do ucieczki. Wyjechali do Drezna, a następnie na stałe przenieśli się do Wiednia, rezygnując całkowicie z aktywności politycznej. Pod koniec życia Maria Krystyna cierpiała na poważną chorobę żołądka. Zmarła w Wiedniu w 1798 roku, w wieku zaledwie 56 lat.
Istnieje kilka portretów arcyksiężnej Marii Krystyny, wśród nich najbardziej znanym i najczęściej kopiowanym jest pierwowzór nyskiej kopii, wykonany przez szwedzkiego artystę, Aleksandra Roslina w 1778 roku. Roslin namalował ów portret podczas pobytu w Wiedniu. Liczył na to, że uda mu się zrealizować kilka portretów rodziny cesarskiej, Marii Teresy oraz jej córek, co pomogłoby mu dostać się na dwór francuski. Cesarzowa odmówiła jednak. Powstały wówczas portrety jej córek – księżnej Parmy, Marii Amalii oraz księżnej sasko-cieszyńskiej Marii Krystyny. Wg relacji świadków, ta ostatnia pozowała do niego cztery razy po co najmniej trzy godziny. Obraz początkowo należał do księcia Alberta, a następnie przechodził z rąk do rąk. Obecnie jest własnością Österreichischen Nationalbank i jako stały depozyt jest eksponowany w wiedeńskiej Albertinie.
Autor portretu, Alexander Roslin, urodził się w Malmö 15 lipca 1718 roku. Po osiedleniu się rodziny w Karlskronie zaczął pobierać lekcje rysunku u Larsa Ehrenbilla. W 1736 roku przybył do Sztokholmu, by kontynuować naukę pod kierownictwem G. Schrödera. Przez kilka lat Roslin prowadził niezależną praktykę portretową w Göteborgu i Scanii.
W latach 1747-1752 Roslin odbył długą podróż po Włoszech, a w 1752 roku przyjechał do Paryża - był już wtedy uznanym portrecistą. Utrzymywał się z zamówień szwedzkich arystokratów, ale znalazł mecenat również we Francji, m.in. ze strony Madame Pompadour. Został także przyjęty do francuskiej Akademii Królewskiej w 1753 roku, a w latach 60. XVIII wieku z powodzeniem wystawiał na paryskim Salonie. W 1759 roku ożenił się z pastelistką Marie-Suzanne Giroust. W 1770 roku otrzymał stałą pensję i zakwaterowanie w Luwrze. Dwa lata po śmierci żony, w 1774 roku, wrócił do Szwecji – podczas pobytu w Sztokholmie wykonał portrety prawie całej rodziny królewskiej, następnie przez dwa lata pracował na dworze carskim w Petersburgu. W latach 1777-1782 odbył podróż do miast europejskich: Warszawy, Wiednia i Brukseli. W tym właśnie czasie, podczas pobytu w Wiedniu, powstał portret Marii Krystyny. Roslin do końca życia przebywał głównie w Paryżu, gdzie zmarł w 1793 roku.

Istnieje wiele kopii wiedeńskiego portretu księżnej, XVIII- i XIX-wiecznych, zarówno w technice olejnej, jak i graficznych. Niektóre są kopiami wiernymi, inne odbiegają od oryginału. Nyska kopia jest jedną z tych, które różnią się od oryginału szczegółami ubioru oraz – przede wszystkim – rysami twarzy. Księżna została namalowana w pozycji siedzącej, do kolan, skierowana w lewo, z głową ujętą en trois quarts, na krześle o ozdobnym oparciu obitym aksamitem, na neutralnym, niebieskoszarym tle. W swojej lewej ręce trzyma na wpół rozłożony, malowany wachlarz, którego górny koniec ujmuje palcami prawej dłoni. Kobieta ubrana jest w błękitną, połyskującą suknię, prawdopodobnie z jedwabnego atłasu w typie robe à la française. Tego rodzaju suknia stanowiła jeden z najbardziej charakterystycznych kobiecych strojów okresu rokoka, a w latach 1740–1786 noszona była jako galowy strój dworski (grande habite). Składała się ona ze spódnicy rozciągniętej na rogówce i z otwartej z przodu na całej długości, dopasowanej w talii sukni wierzchniej (manteau), która z tyłu wykończona była plisą à la Watteau, przechodzącą w niewielki tren. Przednie poły robe à la française nie schodziły się ze sobą, ukazując przód spódnicy oraz sznurówkę, co widoczne jest na portrecie. Przód zasłania bawet w kolorze sukni, obszyty białą koronką, ozdobiony dużą kokardą z takiej samej koronki. Lejkowate rękawy ozdobione koronkowymi kokardami wykończone są wolantami, również obszytymi koronką; spod wolantów wyłaniają się angażanty wykonane z takiej samej koronki. Pasmami podobnej koronki ozdobione są niestykające się ze sobą poły manteau oraz dolne jej brzegi i obrzeża spódnicy widocznej spod wierzchniej sukni.
Wysoko upięte, jasne włosy modelki, ozdobione błękitnymi wstążkami i perłą, naśladują pudrowane fryzury modne w latach 70. XVIII wieku. Dopełnieniem całości jest biżuteria: perłowe kolczyki w kształcie łezki oraz krótki sznur pereł ciasno oplatający szyję. Twarz portretowanej należy do osoby młodej, o jasnej, czystej cerze, migdałowych oczach w kolorze brązu, łagodnych łukach brwi, prostym nosie, małych, lekko uśmiechniętych ustach.
Nyska kopia ustępuje oryginałowi pod względem precyzji w wymalowaniu detali, koronek, dekoracji wachlarza. Różni się również w układzie fryzury, która w oryginale jest wyższa i udekorowana dodatkowo piórami.
Interesującym detalem portretu jest wachlarz, który księżna trzyma na kolanach. Jest to typ wachlarza składanego, który wynaleziono w Japonii, a który poprzez Chińczyków dotarł w XVII wieku do Europy, gdzie głównym ośrodkiem ich wytwarzania stał się Paryż. Sprzedawano bardzo dużo różnego rodzaju wachlarzy, od najtańszych – których pióra wykonywano z listewek drewnianych (palisandrowych), lakierowanych, czasem złoconych – po najdroższe z kości słoniowej i perłowca, rzeźbione, wycinane w ażury, barwione, inkrustowane złotem, srebrem, klejnotami i emalią. Stelaże pokrywano najczęściej tzw. papierem welinowym lub welinem i dekorowano kompozycjami malarskimi. W XVIII wieku wachlarze osiągnęły szczyt popularności i stały się absolutnie niezbędnym rekwizytem towarzyszącym każdej damie w sytuacjach prywatnych i oficjalnych, przez cały rok – nie tylko więc chłodziły podczas upału, ale pomagały też zasłonić niechciany rumieniec, szept, śmiech, grymas twarzy.

Wachlarz księżnej Marii Krystyny ma stosunkowo pokaźne rozmiary (zgodnie z trendami dotyczącymi wielkości i wyglądu wachlarzy w drugiej połowie XVIII wieku). Nie można z całą pewnością stwierdzić, z czego jest wykonany, ale sugerując się wyglądem piór stelaża oraz ich kolorystyką, a także statusem portretowanej, można przypuszczać, że z kości słoniowej, zaś arkusz z papieru lub welinu pokrytego malowidłami w pastelowej, błękitno-żółto-brązowej kolorystyce.
Księżna trzyma swój połowicznie rozłożony wachlarz w lewej ręce, w charakterystyczny sposób ujmując jego koniec palcami prawej ręki. Nasuwają się tutaj skojarzenia dotyczące popularyzowanego przez literaturę przekonania, iż w XVIII wieku funkcjonował sekretny, tajemny język, szyfr, którym posługiwano się za pomocą gestów wykonywanych wachlarzem, chcąc porozumiewać się podczas towarzyskich spotkań bez używania słów, rzekomo w tajemnicy przed innymi uczestnikami spotkania, prowadząc w ten sposób rodzaj flirtu. Badania dowodzą, iż teoria istnienia i funkcjonowania „języka wachlarzy” zrodziła się w XIX wieku jako chwyt marketingowy. W takiej sytuacji należy uznać trzymany przez portretowaną wachlarz jako zwyczajny, niezbędny dodatek, uzupełniający oficjalny strój.
Sprecyzowanie czasu powstania dzieła jest dość trudne. Wprawdzie przeprowadzono badania technologiczne nad pobranymi z obrazu próbkami, ale nie dały one oczekiwanych rezultatów, gdyż zastosowane pigmenty były w użyciu od XV aż do XX wieku, nie są więc datujące.
Pozostaje jeszcze wiele pytań dotyczących nyskiego obrazu: kto jest jego autorem, kiedy i na czyje zlecenie powstał, czy brak podobieństwa do oryginalnej modelki jest zabiegiem celowym, dlaczego do wystroju biechowskiego pałacu wybrano postać właśnie tej konkretnej księżniczki? Na te i wiele innych pytań z powodu braku źródłowych danych nie znajdujemy na razie odpowiedzi.
Obraz prezentowany jest na ekspozycji stałej II piętra.

Wybrana bibliografia i netografia:
Karta inwentarzowa zabytku MNa/SA 162
Allgemeines Lexikon der Bildenden Künstler von der Antike bis zur Gegenwart, red. U. Thieme, F. Becker, T. XXIX, Leipzig 1935, s. 25.
Bauwens M., Nous nous sommes faufilés parmi les copistes du Louvre, [w:] „Beaux Arts Magazine”, nr 430, 20.03.2019, https://www.beauxarts.com/grand-format/nous-nous-sommes-faufiles-parmi-les-copistes-du-louvre/ [dostęp: 20.06.2023].
Hamann B., Maria Christina, [w:] Neue Deutsche Biographie, T. 16, Berlin 1990, s. 200.
Jeffares N., Dictionary of pastellists before 1800, http://www.pastellists.com/Articles/RoslinA.pdf [dostęp: 20.06.2023].
Olausson M., Alexander Roslin. Monografie, Nationalmuseum Stockholm 2007.
Piton C., Le costume civil en France du XIII au XIX siecle, Paris [b.d. 1920].
Roslin M.C., Un peintre suédois a la cour de France: Alexandre Roslin, [w:] „Revue de l`histoire de Versalille et de Seine-et-Oise”, Versaille 1913, s. 97-114.
Rhead G.W., History of the Fan, Londyn 1910.
Salmon X., Olausson M., Alexandre Roslin (1718-1793), un portraitiste pour l’Europe, Château de Versailles 2008.
Voermann I., Die Kopie als Element fürstlicher Gemäldesammlungen im 19. Jahrhundert, Berlin 2012.
Weissensteiner W., Die Töchter Maria Theresias, Bergisch Gladbach 1996.

Oprac. Adriana Zalewska-Wąsowicz