Grudzień

Plakietka pielgrzymia z przedstawieniem św. Serwacego z Maastricht

Datowanie: XIII/XIV wiek
Wymiary: 34 x 23 x 2 mm
Waga: 4,15 g
Materiał: ołów i cyna

Znaki pielgrzymie (znane również jako plakietki pielgrzymie lub znaki pątnicze) to niewielkie przedmioty w formie plakiet, zawieszek lub medalionów będące dowodem na pobyt w świętym miejscu. Przedstawiają one najczęściej postacie świętych, Maryję, apostołów i inne przedmioty kultu, do których pielgrzymowano. Najstarszymi formami plakietek pielgrzymich były muszle św. Jakuba (przegrzebków), używane już w drugiej połowie XI wieku. Mocowane były (tak jak późniejsze formy znaków pielgrzymich) na odzieży, kapeluszach i torbach podróżnych pątników przybywających do Santiago de Compostela – miejsca kultu św. Jakuba Apostoła (ryc. 1). Miejscowość ta położona jest na wybrzeżu Atlantyku i jej plaże obfitowały w wyrzucane na brzeg muszle. Późniejsze plakietki pielgrzymie to najczęściej odlewy małych rozmiarów, wytwarzane z cyno-ołowiowego stopu.
Kult świętego Serwacego udokumentowany jest już w VI wieku. Centrum pielgrzymkowe tego świętego znajdowało się w Maastricht, gdzie Serwacjusz był biskupem, zmarł i został pochowany.
Święty urodził się w Armenii lub Europie Wschodniej. Już przed 345 rokiem został biskupem w niderlandzkiej miejscowości Tongeren. Dał się poznać jako gorliwy przeciwnik arianizmu – doktryny wewnątrz Kościoła katolickiego, odrzucającej istnienie Trójcy Świętej. Często był przez to portretowany jako przebijający smoka (symbol arianizmu) pastorałem. Odbył pielgrzymkę do Rzymu, gdzie według legendy rozmawiał ze świętym Piotrem, który ofiarował mu klucze do bram niebios i kazał przenieść relikwie kościelne z Tongeren do Maastricht. Za datę jego śmierci przyjmuje się 13 maja 384, która nie jest jednak pewna. Jest patronem stolarzy i uprawiających winorośl, urodzajów, miał chronić przed przymrozkami (w Polsce znany jako jeden z tzw. „zimnych ogrodników), a także gorączką i reumatyzmem.
Prostokątna plakietka zwieńczona została półkolem i ma wymiary 34 x 23 x 2 mm, waży 4,15 grama. Święty jest sportretowany w pozycji stojącej. Na głowie ma założoną mitrę biskupią; w lewej ręce trzyma pastorał, w prawej klucz do bram niebios (atrybut świętego). Plakietka posiada cztery uszka służące do mocowania przedmiotu do szaty lub kapelusza (obecnie uszka zagięte). Druga strona plakietki ma wzór kraty. Odnaleziona została w spągowej części nawarstwień kulturowych podwórców kamienic w trakcie badań archeologicznych przy ul. Kramarskiej w sezonie 2021/2022. Przedmiot datowany jest na przełom XIII i XIV w. Znaki pielgrzymie z analogicznym przedstawieniem św. Serwacjusza odnalezione zostały m.in. w Stargardzie, Wrocławiu, Bremie, Coudorpe, Dodrechcie i Griefswaldzie. Pochodzą z okresu od drugiej połowy XIII do pierwszej połowy XIV wieku.
Dzięki badaniom archeologicznym przy ul. Kramarskiej, nyski zbiór znaków pątniczych powiększył się o nowe znaleziska. Tego typu znalezisko odnaleziono także w trakcie badań archeologicznych przy ul. Piastowskiej w 2018 r. Odnaleziona wówczas plakietka pielgrzymia z Kolonii, opisana została jako eksponat sierpnia 2019 r.
Plakietka będąca eksponatem grudnia, jest obecnie udostępniona na wystawie czasowej „Nysa mieszczańska - badania archeologiczne przy ulicy Kramarskiej"


Rycina 1. Fragment obrazu z ołtarza św. Stefana w Santa Maria de Gualter z przedstawieniem pielgrzyma (z naszytą na płaszczu muszlą św. Jakuba oraz sześcioma plakietkami pielgrzymimi na kapeluszu). Muzeum Narodowe Sztuki Katalonii w Barcelonie (fot. Henryk Paner).
Rycina 2. Plakietka pielgrzymia z przedstawieniem św. Serwacego z badań archeologicznych przy ul. Kramarskiej w Nysie w sezonie 2021/2022.

Bibliografia:
Ansorge J., Pilgerzeichen sowie religiöse und profane Zeichen aus der Grabung für das Ozeaneum Stralsund, Frankfurt nad Menem 2008, s. 83-114
Dobrzański K., Plakietka pielgrzymia z Kolonii [w:] "Nysie Szkice Muzealne" t. XIII, Nysa 2020, s. 191-193.
Dobrzański K., Krawczyk M., Zabytki ruchome odnalezione w trakcie badań archeologicznych na ul. Piastowskiej w Nysie w sezonie 2017–2018 [w:] "Nyskie Szkice Muzealne", t. XII, Nysa 2019, s. 25
Paner H., Gdańsk na pielgrzymkowych szlakach średniowiecznej Europy, Gdańsk 2016.
Wojciechowska I., Średniowieczne plakietki pielgrzymie i świeckie z badań w Stargardzie [w:] "Kwartalnik Historii Kultury Materialnej", t. 67 (2), Warszawa 2019, s. 139-149