Kwiecień

Topór średniowieczny

Datowanie: połowa XIII – początek XVI wieku
Materiał i technika: żelazo, kucie
Wymiary i waga: długość: 23,8 cm, szerokość w najszerszym punkcie: 13,5 cm; 1680 g

W czasie badań wykopaliskowych przeprowadzonych wzdłuż ulicy Piastowskiej w 2018 roku wydobyto ponad 2000 zabytków, spośród których znaczny zbiór stanowiły militaria. Wśród nich znalazł się topór (fot. 1), który zalegał w dawnej fosie otaczającej centrum Nysy. Zasypany obecnie kanał stanowił element umocnień wzniesionych w 1261 roku, które poza nim składały się z wałów ziemnych, murów, wież oraz budowli bramnych. Od momentu zalania koryta trafiały do niego różne przedmioty – gubione lub wyrzucane intencjonalnie. Kres funkcjonowania nyskich fortyfikacji, których częścią była także średniowieczna fosa, przypada na koniec XIX w. Rozpoczęła się wówczas akcja niwelowania obwałowań i rozbierania murów obronnych, które blokowały rozrost miasta.

Opisywany topór zalegał w dolnych, fluwialnych nawarstwieniach fosy miejskiej (fot. 2). Broń tego typu datuje się szeroko – od połowy XIII do początku XVI wieku. W tym czasie na przedpolach Nysy miała miejsce jedna duża bitwa. Związana była z najazdem husyckim, którego decydujące starcie odbyło się 18 marca 1428 r. Depozycja topora w fosie być może związana jest właśnie z tym wydarzeniem. Husyci, którzy pokonali wojska biskupie i całkowicie zniszczyli Stare Miasto, próbowali także sforsować mury miejskie Nowego Miasta. Posuwając się wzdłuż obwarowań natrafili na bramy – Celną oraz Bracką, których nie zdobyli. Zabytki odkryte w trakcie badań archeologicznych na ul. Piastowskiej mogą sugerować, że najeźdźcy podjęli także walkę w okolicach Bramy Ziębickiej. Ostatecznie miejska zabudowa wewnątrz umocnień ocalała, ponieważ husyci zrezygnowali z oblężenia ufortyfikowanej stolicy księstwa nyskiego. Niewykluczone, że przyczyniła się do tego legendarna ofensywa mieszczańska, w której główną rolę odegrał cech rzeźników. Uzbrojeni nysanie opuścili miasto przez Bramę Wrocławską i zaatakowali wycofujących się husytów. Według przekazów rzeźnicy przebrali się w stroje chorwackich huzarów, którzy służyli wówczas w armii Zygmunta Luksemburczyka. Wrogie oddziały wystraszone wizją odsieczy zapowiadanej przez króla, wycofały się na Mnisią Łąkę, gdzie zostały pokonane przez mieszczan. Aby upamiętnić to wydarzenie na miejscu bitwy wzniesiono kamienną kolumnę z pamiątkową tablicą zawierającą łaciński napis. Według przekazów miała znajdować się tam do 1698 roku, kiedy to przewróciła ją silna wichura. W 1928 roku z okazji 500. rocznicy bitwy, na Placu Staromiejskim stanął pomnik, który upamiętniał bohaterski czyn rzeźników (fot. 3). Postać na postumencie trzyma w górze uniesiony topór – symbol cechu, który w razie zagrożenia mógł spełniać funkcję bojową. Postawa mieszczan stała się głównym motywem powstającej animacji, która stylizowana jest na podobieństwo drzeworytu – popularnej średniowiecznej techniki ukazującej ówczesne realia (link do zwiastuna: https://www.youtube.com/watch?v=QE4kMXnB4BE).

Topór z ulicy Piastowskiej posiada wydzieloną osadę na stylisko, ma wąskie i długie żeleźce i słabo ukształtowaną brodę. Osada w rzucie bocznym zbliżona jest kształtem do trapezu. Z wyglądu topór przypomina góralską ciupagę i prawdopodobnie spełniał zarówno rolę narzędzia, jak i przedmiotu służącego za broń. Na jednej ze stron żeleźca zaobserwować można znak kowala znajdujący się w zagłębionym polu. Punca przedstawia równoramienny krzyż, przez co nie można wykluczyć jej związku z chrześcijaństwem (fot. 4). Długość topora wynosi 23,8 cm, szerokość żeleźca w najszerszym punkcie 13,5 cm; całość waży 1680 g. Rozmiar i ciężar przedmiotu wskazują, iż mógł on pełnić funkcję bojową. Bronią jednoręczną tego rodzaju posługiwali się tarczownicy. Żeleźce było osadzane na trzonku, który zazwyczaj miał długość od 60 do 100 cm (inne były niepraktyczne).
Wraz z opisywanym zabytkiem odkryto trzy inne topory, jednak o odmiennym przeznaczeniu. Spełniały one raczej funkcję utylitarną – mogły służyć jako siekiera, toporek ciesielski, topór rzeźniczy lub katowski. Należy jednak pamiętać, że wszystkie formy toporów były bardzo uniwersalne. W razie konieczności mogły być użyte jako broń, a przedmioty typowo militarne w czasach pokoju mogły służyć w gospodarstwie domowym. Głębokość zalegania militariów średniowiecznych może wskazywać, iż ich depozycji dokonano jednorazowo – wszystkie zalegały na podobnej głębokości w warstwach fluwialnych fosy.

Topory przechowywane są w magazynie Działu Archeologii Muzeum Powiatowego w Nysie. Zabytek miesiąca prezentowany będzie w kwietniu na stałej ekspozycji na I piętrze. Okazją do zobaczenia całego zbioru toporów z ul. Piastowskiej będzie nadchodząca Noc Muzeów, która w tym roku odbędzie się 18 maja. Zabytki będą wystawione wówczas na specjalnie przygotowanej wystawie w holu Pałacu Biskupiego na I piętrze.

Bibliografia
Bukała A., Wielka bitwa husycka pod Nysą w 1428 roku, [w:] „Nyskie Szkice Muzealne”, t. XII (2019), s. 117-132.
Dobrzański K., Krawczyk M., Zabytki ruchome odnalezione w trakcie badań archeologicznych na ul. Piastowskiej w Nysie w sezonie 2017-2018, [w:] „Nyskie Szkice Muzealne”, t. XII (2019), s. 7-36.
Głosek M., Późnośredniowieczna broń obuchowa w zbiorach polskich, Warszawa – Łódź 1996.
Marek L., Broń biała na Śląsku XIV-XVI wiek, [w:] „Wratislavia Antiqua”, t. 10 (2008).

Podpisy do fotografii:
Fot. 1 – Widok z lotu ptaka na fosę, w której odkryto topór, fot. Maciej Zych.
Fot. 4 – Pocztówka z przedstawieniem pomnika ze zbiorów Muzeum Powiatowego w Nysie (karta inw. MNa/AP/2205).