Listopad

M. Wresc (wg Rafaela)
„Święty Jan Chrzciciel na pustyni”

Miejsce i czas powstania: Śląsk, ok. 1878 r.
Wymiary: wysokość - 126 cm; szerokość - 90 cm
Technika: olej na płótnie

Od listopada główną klatkę schodową Muzeum Powiatowego w Nysie uzupełnia XIX-wieczna kopia obrazu, która została przekazana w 1945 roku z magazynu, którego rolę mógł pełnić nieistniejący dziś kościół garnizonowy pw. św. Katarzyny w Nysie.
Ciekawostką jest tutaj tajemnicza inskrypcja znajdująca się na odwrocie obrazu, której treść brzmi następująco: "Der □ [Freimauer-Loge] zu den 6 Lilien, Or. Neisse | in treuer Anhänglichkeit | gewidmet | von | Br. Hermañ Thiel | am 24. Juni 1878". Obraz ten został dedykowany i podarowany wolnomularskiej loży "Sześć Lilii" w Nysie przez brata (czyli członka loży) Hermanna Thiel w dniu uroczystości św. Jana Chrzciciela.
Historia lóż wolnomularskich w Nysie sięga drugiej połowy XVIII wieku, kiedy to 24 listopada 1773 roku założona została pierwsza loża masońska na terenie Śląska - "Zur Weissen Taube" ("Pod białym gołębiem"). Od 1841 roku w Nysie istniała druga, używając wolnomularskiej terminologii - "siostrzana loża" wyżej wspomnianej, nosząca nazwę "Zu den Sechs Lilien im Orient zu Neisse" ("Pod sześcioma Liliami"). Symbol sześciu lilii jest nawiązaniem do herbu Nysy, natomiast określenie "im Orient zu Neisse" wskazuje na geograficzne położenie tej części Nysy, w której znajdowała się siedziba loży: chodzi o leżącą na obrzeżach miasta dzielnicę - dzisiejszy Radoszyn, dawniej Friedrichstadt. Miejsce posiedzeń nyskiej loży wolnomularskiej "Zu den Sechs Lilien" mieściło się w podwórzu zabudowań należących do niejakiego Riegera, po zachodniej stronie ulicy Breitestrasse 43, dzisiejszej ulicy Ujejskiego (budynek widoczny jest na planie Nysy z 1905 roku). Co ciekawe, oprócz siedziby loży, znajdowała się tam także stołówka oficerów nyskiego korpusu inżynieryjnego. W kamienicy Riegera przez jakiś czas zamieszkiwał Joseph von Eichendorff.
W skład nyskich lóż wchodzili głównie pruscy oficerowie i urzędnicy, śląska szlachta i arystokracja, jak również - szczególnie w 2. poł. XIX w. - bogate mieszczaństwo. Członkowie lóż spotykali się na posiedzeniach kilka razy w miesiącu. Wiadomo, że obie nyskie loże pozostawały ze sobą w ścisłym związku i przyjaźni. Z ciekawostek warto wspomnieć, że pod koniec XIX wieku mistrzem pierwszej nyskiej loży był Johann Apfeld, znany nyski fabrykant, a ważnym członkiem loży "Sześć Lilii" był Adolf Letzel, w którego drukarni wydawane były wszystkie druki związane z działalnością lóż.
Ważnymi datami w kalendarzu nyskich wolnomularzy były uroczystości z okazji rocznicy założenia lóż (obie loże świętowały w listopadzie) oraz święto związane z ich patronem - św. Janem Chrzcicielem, hucznie obchodzone w dniu uroczystości narodzenia tegoż świętego, 24 czerwca. Ta data łączy się bezpośrednio z datą z inskrypcji na odwrocie opisywanego obrazu i wskazuje na to, że właśnie z tej okazji obraz z wizerunkiem świętego patrona został podarowany.
Artysta, znany ze znajdującej się w dolnej części obrazu sygnatury: „nach Rafaello Santi cop. M. Wresc”, wskazuje na pierwowzór w wykonaniu renesansowego mistrza, którego dzieło „Święty Jan Chrzciciel na pustyni” z około 1519 roku jest dziś eksponowane w Galerii Uffizi we Florencji. Porównując nyską wersję z jednym z ostatnich obrazów Rafaela, w pierwszej kolejności zauważymy zawężoną kompozycję, jakby ściętą z prawej strony (co być może wiązane jest z mniejszym formatem kopii). Kopista nie odtworzył znajdującego się w tym pasie, większego fragmentu lazurowego pejzażu górskiego u góry i części zeschniętych korzeni u dołu. Sylwetka świętego, która u mistrza jest bardziej smukła i chłopięca, została zaburzona nieznacznie szerszą klatką piersiową oraz szyją. Malarzowi nie udało się również perfekcyjnie odtworzyć dopełniających szczegółów, np. kamienia, na którym święty opiera stopę, czy zwoju w dłoni, do którego dodał literę „A”. Doskonale ukazany efekt iluzji i trójwymiarowości w dzieła z XVI wieku wynika z umiejętności wyłonienia rozświetlonej postaci z ciemnego tła oraz kluczowego tutaj ułożenia prawej stopy - w przypadku kopii nie jest on aż tak spektakularny. Pomimo wskazanych kilku odstępstw od oryginału, kopia nyska prezentuje się bardzo dobrze. Co ciekawe - to dzieło Rafaela było jednym z częściej kopiowanych w XIX wieku.

---

Wybrana literatura:

Gerlach K., Die Freimaurer im Alten Preußen 1738–1806. Die Logen in Pommern, Preußen und Schlesien, Innsbruck 2009, s. 788-814.

Wojtala A., Śląski Rzym w oczach protestantów i innowierców na tle nyskich konfliktów wyznaniowych w dobie Wiosny Ludów, [w:] "Nyskie Szkice Muzealne", t. IX, Nysa 2016, s. 92-93.

Netografia:

Forum Historii Nysy: wpis dot. stołówki Oficerów Korpusu Wojsk Inżynieryjnych: http://www.fhn.cba.pl/viewtopic.php?p=541#541

Spis członków nyskiej loży masońskiej "Sześć Lili" z lat 1897-98: https://www.sbc.org.pl/dlibra/show-content/publication/edition/248788?id=248788

Oprac. Paulina Murzyniak, Patrycja Ciecior

Prace konserwatorskie
W czerwcu 2019 r. obraz przechowywany przez lata w muzealnym magazynie, doczekał się konserwacji. Eksponat został poddany zabiegom, które miały na celu przywrócenie walorów estetycznych oraz ekspozycyjnych. Obiekt był w bardzo złym stanie technicznym: silne zabrudzenia powierzchniowe, liczne uszkodzenia płótna, w tym rozdarcia i dziury oraz mechaniczne zmiany warstwy malarskiej. Prace konserwatorskie rozpoczęto od oczyszczania, na zdjęciu możemy zaobserwować rezultaty usuwania ponad 100-letniego brudu, następnie na odwrocie obrazu, podklejone zostały uszkodzenia płótna przy pomocy włókien płóciennych, a od strony lica położono zaprawę. Ostatnim etapem było scalanie kolorystyczne oraz zabezpieczenie obrazu werniksem końcowym. Ponadto kopia ujęta została w bogato rzeźbioną ramę, którą do tej pory przechowywano w częściach.