Plakietka pielgrzymia z Kolonii
Datowanie: przełom XIII i XIV wieku
Wymiary: 23 mm×29 mm×1,4 mm
Materiał: ołów
W polskim pielgrzymowaniu katolickim miesiąc sierpień odgrywa wyjątkową rolę. Pod koniec lipca i na początku sierpnia z wielu polskich miast wyruszają piesze pielgrzymki na Jasną Górę. Większość z nich przybywa do Częstochowy przed 15 sierpnia, by brać udział w obchodach święta Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny.
Nysa od późnego średniowiecza była ważnym przystankiem na mapie pielgrzymiej Europy. Krzyżowały się tutaj ważne trakty – Via Regia i starożytny Szlak Podsudecki. Śladem obecności pielgrzymów w Nysie są plakietki pielgrzymie odkryte w trakcie badań archeologicznych na ulicy Piastowskiej w 2018 roku.
Plakietki pielgrzymie to drobne znaki, przedstawiające postacie świętych, apostołów, Madonnę z Dzieciątkiem lub inne przedmioty kultu, do których pielgrzymowano. Były one rodzajem pamiątki z wyprawy do sanktuarium. Ich sprzedaż nadzorowana była przez władze kościelne. Najstarsze plakietki miały postać jednostronnego znaku, najczęściej okrągłego lub prostokątnego. Posiadały zawieszki, którymi mocowano je do odzieży, torby lub kapelusza, najczęściej w widocznych miejscach, tak by udowodnić pobyt w świętym miejscu. W późniejszych czasach upowszechniły się plakietki ażurowe, pod którymi umieszczano kolorową tkaninę lub lusterka, w które „łapano” odbicie przedmiotu kultu.
Plakietki pielgrzymie przedstawiające Pokłon Trzech Króli produkowane były w sanktuarium w Kolonii. W tamtejszej katedrze pw. św. Piotra i Najświętszej Marii Panny przechowywane są, według tradycji, szczątki Trzech Króli. Znajdują się one w bogatym relikwiarzu autorstwa Mikołaja z Verdun, wykonanym między 1181 a 1230 rokiem. Relikwie trafiły do Kolonii w 1164 roku i od tego czasu miasto stało się najważniejszym – po Jerozolimie, Rzymie, Santiago de Compostela i Akwizgranie – centrum pielgrzymkowym chrześcijańskiego świata. W pierwszej połowie XIII wieku zaczęto w Kolonii produkować plakietki pielgrzymie z przedstawieniem Pokłonu Trzech Króli.
Plakietka odnaleziona w Nysie (fot. 1) pochodzi z dolnych nawarstwień fluwialnych fosy miejskiej. Ma wymiary 23 mm×29 mm×1,4 mm (wysokość × szerokość × grubość). Zachowała się jedna zawieszka z czterech. Awers przedstawia scenę pokłonu Trzech Króli. Z lewej strony na tronie siedzi Madonna w koronie, trzymająca na kolanach Dzieciątko Jezus. Madonna trzyma w dłoni przedmiot (najprawdopodobniej berło). Postać Dzieciątka bez korony, posiada za to nimb. Z prawej strony trzy, prawie identyczne postacie Królów. Ubrani są w długie szaty, stoją. W rękach trzymają dary w szkatułkach, na głowach mają korony. Postacie Marii i Dzieciątka są większych niż naturalne rozmiarów (siedząca Madonna jest wyższa od stojących Królów). Na rewersie siatka z przecinających się linii i trzy pionowe pasy. Przedmiot nosi ślady wtórnego uszkodzenia (pęknięcie wzdłużne). Poprzez analogie z innego tego typu przedstawieniami można stwierdzić, iż przedmiot posiadał dodatkowo rozbudowaną partię górną, która się nie zachowała. Datowany jest na koniec XIII – początek XIV wieku, został wykonany ze stopu cyny z ołowiem. Plakietki podobnego typu (A II według Haasisa-Bernera i Poettgena, (fot. 2) odnalezione zostały m.in. w Pradze, Ribe (Dania), Dordrecht – 2 sztuki (Holandia), Volkesmere (Niemcy), Enns (Austria) oraz w trakcie niedawnych badań archeologicznych na Placu Nowy Targ we Wrocławiu. Tego typu przedstawienie odlane zostało również na dzwonie w miejscowości Schönberg w Brandenburgii (fot. 3). Do wykonania odlewu, posłużyła tam oryginalna forma do wykonywania plakietek, o czym świadczy obecność uszek na odlewie. Poza dzwonami, odlewy plakietek spotkać można również na naczyniach ceramicznych i cynowych (pucharki typu Hansekanne), manierkach i innych przedmiotach związanych z pielgrzymowaniem. Plakietki pielgrzymie innych typów odnaleziono na ziemiach polskich m.in. we Wrocławiu, okolicach Sobótki, w Raciborzu, Kołobrzegu, Gdańsku i Krakowie. Bardzo bogatą kolekcję plakietek pielgrzymich posiada Muzeum Archeologiczne w Gdańsku. Ostatnie badania archeologiczne na Placu Nowy Targ we Wrocławiu przyniosły odkrycie 32 plakietek lub fragmentów plakietek pielgrzymich.
Poza plakietką z Kolonii, w trakcie badań archeologicznych na ulicy Piastowskiej odnaleziono 2 fragmenty innych plakietek pielgrzymich.
Pierwszy przedmiot (fot. 4) to fragment ażurowej plakietki w kształcie zbliżonym do koła. Ornamentowana jest serią kilkunastu nacięć. Posiada zawieszkę w formie uszka. Chronologia oraz pochodzenie przedmiotu jest nieokreślone. Przedmiot może być również fragmentem tzw. puszkowego zakończenia pasa.
Drugi fragment plakietki to niewielkie przedstawienie Świętego Jerzego na koniu (fot. 5). Pomimo niedużych rozmiarów przedmiot został wykonany bardzo starannie (zaznaczone zostały nawet strzemiona i ostrogi rycerza). Nie zachowała się głowa postaci oraz pozostała część plakietki. Analiza analogicznych przedstawień z Gdańska oraz Paryża daje przypuszczenie, iż przedmiot może być datowany na XV wiek i pochodzić z centrum pielgrzymkowego w Saint-Martin-de-Boscherville w Normandii.
Więcej informacji na temat znalezisk archeologicznych z badań na ulicy Piastowskiej znajdą Państwo na wystawie czasowej „Ulica Piastowska w Nysie - ślady przeszłości - wyniki badań archeologicznych z 2018 r.” znajdującej się na parterze Muzeum, a także w opracowaniu wyników badań archeologicznych na ul. Piastowskiej, które znajduje się w XII tomie Nyskich Szkiców Muzealnych.
Wybrana literatura:
Baier R., Kühtreiber T., Schmid Ch., Pilgerzeichenfunde in Österreich – Pilgerzeichen aus österreichischen Wallfahrtsstätten [w:] Europäische Wallfahrtsstudien: Wallfahrer aus dem Osten Mittelalterliche Pilgerzeichen zwischen Ostsee, Donau und Seine. Beiträge der Tagung Perspektiven der europäischen Pilgerzeichenforschung, red. H. Kühne, L. Lambacher, J. Hrdina, t. 10 (2013), s. 219–273.
Haasis-Berner A., Poettgen J., Die Mittelalterlichen Pilgerzeichen der Heiligen drei Könige ein Beitrag von Archäologie und Campanologie zur Erforschung der Wallfahrt nach Köln, [w:] Zeitschrift für Archäologie des Mittelalters, t. 30 (2002), s. 173-202.
Paner H., Średniowieczne znaki pielgrzymie z Einsiedeln w zbiorach Muzeum Archeologicznego w Gdańsku, [w:] Archaeologia Historica Polona, t. 21 (2013), s. 171–185.
Sawicki J., Wachowski K., Akcesoria pielgrzymie i dewocjonalia, [w:] "Wratislavia Antiqua", t. 23, Wrocław 2018, s. 719–746.
Szajt J., Wachowski K., Problem sakralizacji wina i chleba w późnym średniowieczu i w czasach nowożytnych, [w:] "Archeologia Polski", t. 58 (2013), zeszyt 1–2, s. 199–224.
Wachowski K., Średniowieczne pielgrzymki mieszkańców Śląska, [w:] "Archeologia Polski", t. 50 (2005), zeszyt 1–2, s. 103–128.
Netografia:
http://www.pilgerzeichen.de [dostęp 31.07.2019 r]
Oprac. Krzysztof Dobrzański
