Lipiec

Waga monetarna

Datowanie: XVIII w.
Wymiary: szer. ramion wagi: 10 cm
Materiał: żelazo, mosiądz, drewno

Waga monetarna to miniaturowa odmiana wagi szalkowej o bardzo precyzyjnych wskazaniach i dużej dokładności pomiaru. Wagi szalkowe znane były już w czasach starożytnych i wykorzystywały prostą, fizyczną zasadę dźwigni w postaci belki równoramiennej, do której mocowano szalki. Ich działanie polega na porównaniu masy ważonego towaru z wzorcem masy. Używanie wag wiąże się oczywiście z rozwojem handlu – pozwalały one obiektywnie określić masę sprzedawanego towaru. Mogły to być produkty masowe, na przykład rolnicze, ale także i bardziej kosztowne kruszce i substancje. W tym drugim przypadku potrzebny był dokładny i precyzyjny pomiar. Przysłowiowa „aptekarska dokładność” mogła zostać osiągnięta w sztuce farmacji właśnie dzięki użyciu precyzyjnej, aptekarskiej wagi. Z kolei określenie, iż coś może być „na wagę złota” kieruje nas w stronę sztuki jubilerskiej, gdzie używano jubilerskich wag złotniczych. Z oczywistych względów musiały być to bardzo czułe i dokładne przyrządy pomiarowe. Za specyficzną odmianę wagi złotniczej uznać należy właśnie wagę monetarną. Różnica dotyczy wyskalowania odważników, które w przypadku wagi monetarnej odpowiadały wzorcowej masie danej monety.

Podobnie jak w przypadku wagi, moneta, czyli metalowy znak pieniężny, znana jest od czasów starożytnych, i oczywiście również związana jest z rozwojem handlu. Moneta zwykle opatrzona jest znakiem emitenta gwarantującego umowną wartość monety, która niegdyś odpowiadała rynkowej wartości kruszcu w tej monecie zawartego. Do sprawdzania właściwej ilości kruszcu w monecie służyły właśnie wagi monetarne. Fałszowanie monet jest bowiem procederem równie starym jak wynalazek samej monety. W starożytności już Grecy posiadali technologię powlekania cienką warstwą złota lub srebra krążka wykonanego z taniego stopu metalu, na przykład brązu lub cynku. W starożytnym Rzymie, a także średniowiecznej Europie, za fałszowanie monet groziła kara śmierci, wykonywana często w okrutny i drastyczny sposób. Kara zwykle nie dosięgała królewskich czy książęcych emitentów, którzy z premedytacją zaniżali procentową zawartość cennego kruszcu w monecie. Klasycznym tego przykładem może być produkcja półgroszy świdnickich w I połowie XVI wieku, analogicznych do ówczesnych monet polskich, ale około 10 % lżejszych, co przyniosło wielkie straty ówczesnej Rzeczypospolitej i doprowadziło do celno-handlowej wojny pomiędzy Rzeczpospolitą a Śląskiem. Wtedy też Mikołaj Kopernik napisał traktat „Monetae cudendae ratio” („O biciu monety”), gdzie sformułował słynną zasadę, iż pieniądz gorszy (to jest wykonany z gorszego kruszcu), wypiera z obiegu pieniądz lepszy. Tak zwane „psucie monety” mogło przybierać i dosłowną formę, poprzez przycinanie jej krawędzi celem uzyskania ścinków srebra, czy złota, co w mało zauważalny sposób obniżało jednocześnie wagę i kruszcową wartość monety.

Do sprawdzania prawidłowej wagi monety służyły odważniki monetarne, czyli przedmioty o wzorcowej masie dla danego rodzaju monety. Używane były i w dawnej Nysie, o czym świadczy znalezisko dokonane w 2018 r. w trakcie badań archeologicznych na odcinku fosy miejskiej przy ul. Piastowskiej. Znaleziono tu prostokątny odważnik monetarny złotego lwa, czyli guldena niderlandzkiego, o masie 3,71 grama. Dzięki zdobnemu awersowi z przedstawieniem lwa pod baldachimem wiemy, że odważnik pochodzi z warsztatu Izaaka Abrahamsena z Amsterdamu, z 1645 roku.

Znajdująca się w zbiorach Muzeum Powiatowego w Nysie waga monetarna to kompletny zestaw, na który składają się: drewniane pudełko o wymiarach 12 x 6,3 x 2,2 cm, w którym umieszczony jest zestaw odważników oraz sama waga - równoramienna, z zawieszeniem i prześwitem na języczek, czyli uchylny pręt wskazujący stopień wychylenia wagi. Na szczycie, przy zawieszce wagi zamocowano mały, zdobny pomponik bawełniany. Ramiona wagi o długości 10 cm wykonane z żelaza, zdobione pionowymi nacięciami w połowie długości każdego ramienia. Na haczykowatych końcach ramion, na sznureczkach zamocowane są dwie szalki – jedna okrągła, druga o kształcie trójkątnym. W specjalnych zagłębieniach wnętrza drewnianego futerału znajduje się zestaw odważników. Jest to 6 odważników w kształcie ściętych, kwadratowych ostrosłupów z miniaturowym uchwytem. Na każdym znajdują się oznaczenia nominałów monet, którym odpowiadają, i tak:

• 1 Severin i ½ Severin, o wadze odpowiednio 11,8 i 5,6 grama, to odważniki monetarne suwerena – złotej angielskiej monety o wartości 1 funta, bitej już od końca XV wieku

• 1 Ducat o wadze 3,5 grama – odważnik dla europejskiego złotego dukata, o takiej właśnie masie

• ½ Louid o wadze 3,32 grama – odważnik dla francuskiego luidora – francuskiej złotej monety królewskiej (fr.: Louis dʹor – złoty Ludwik) o wadze niespełna 7 gramów, wzorowanej z kolei na hiszpańskich pistolach

• odważniki o symbolach: 1 UNG o wadze 3,47 g oraz 1 V o wadze 3,43 g, w więc masie zbliżonej do 1 dukata

• 1 okrągły odważnik z miniaturowym symbolem orła z mieczem i jabłkiem królewskim (?), o wadze 0,94 g

• odważniki blaszkowe z symbolami punktowymi od 1 do 5 i wadze odpowiednio od 0,06 do 0,28 g

Zestaw wagi monetarnej zobaczyć można na wystawie czasowej „Monety i medale biskupów wrocławskich – książąt nyskich” na I piętrze, natomiast odważnik monetarny guldena niderlandzkiego – na wystawie „Ulica Piastowska w Nysie – ślady przeszłości – wyniki badań archeologicznych z 2018 roku” – w salach wystaw czasowych na parterze Muzeum Powiatowego w Nysie. Obie wystawy czynne są do końca września 2019 roku. 

---

Wybrana literatura:

Karta inwentarzowa Muzeum Powiatowego w Nysie MNa/RA/ 649.

Szwagrzyk J. A., Pieniądz na ziemiach polskich X-XX w., Ossolineum 1990.

Netografia:

http://wagi.strony.nplay.pl/star.html

https://pl.wikipedia.org/wiki/Wywo%C5%82anie_monety

http://copernicus.torun.pl/nauka/ekonomia/4/

https://www.muntgewichten.com/