Logo

Muzeum Powiatowe w Nysie

48-300 Nysa, ul. Biskupa Jarosława 11, tel. 77 433 20 83, 77 435 50 10

Czerwiec


Powiększenie
Powiększenie
Powiększenie
Powiększenie

Dwa żetony–liczmany z badań archeologicznych przy ul. Piastowskiej w Nysie

Żeton – liczman „Privo moriro”, Ludwik XV (król Francji 1715–1774), Francja, Wolne Miasto Norymberga, 1715-1743

Aw.: Popiersie króla Ludwika XV w paludamentum oraz w wieńcu laurowym na głowie, zwrócone w prawo. Wzdłuż bocznych krawędzi żetonu napis: LUD XV DG FR ET NAV REX (Ludovicus XV Dei Gratia Franciae et Navarrae Rex) co przetłumaczyć można jako „Ludwik XV z Bożej Łaski Francji i Nawarry król”.
Rw.: Słońce (symbolizujące Króla) oświetlające rolnika orzącego ziemię, miasteczko oraz rosnące w donicy drzewo. Napis wzdłuż bocznych krawędzi żetonu PRIVO MORIRO oznacza „Bez ciebie (czyli Słońca – Króla) umieram”. W egzerdze RE (ICH) PF – REchenPFennig czyli liczman oraz inicjały wytwórcy: Johann Conrad Hoger.

Dookoła wzdłuż krawędzi żetonu, na awersie i rewersie, perełki.
mosiądz, bicie stemplem, średnica 22,4 mm, waga 0,95 g

Żeton – liczman, Karolina z Ansbachu (królowa Wielkiej Brytanii jako żona Jerzego II 1727–1737), Wielka Brytania, Wolne Miasto Norymberga, 1727 - 1737

Aw.: Popiersie królowej Karoliny z Ansbachu. Wzdłuż bocznych krawędzi żetonu napis: CAROLINA DG M B F REG (Carolina Dei Gratia Magna Britannia Franciae Regina) co tłumaczy się jako „Karolina z Bożej Łaski Wielkiej Brytanii i Francji Królowa”.
Rw.: Koronowany herb Jerzego II Hanowerskiego. Wzdłuż bocznych krawędzi żetonu napis: IOHAN IACOB DITZER RE PF czyli nazwisko wytwórcy i określenie REchenPFennig – liczman.
Dookoła wzdłuż krawędzi żetonu, na awersie i rewersie, perełki.
mosiądz, bicie stemplem, średnica 18,8 mm, waga 0,77 g

Liczmany – z niemieckiego Rechenpfennig, z francuskiego jeton– to drobne przedmioty wykorzystywane dawniej jako pomoc przy liczeniu. Obliczenia za ich pomocą wykonywano na specjalnych deskach rachunkowych a następnie na bardziej zaawansowanych abakusach. Naniesione na nich były w odpowiedniej ilości linie poziome, reprezentujące kolejne stopnie w ciągu liczb (jedności, dziesiątki, setki, tysiące, dziesiątki tysięcy, niekiedy również setki tysięcy). Na tych liniach, za pomocą liczmanów przesuwanych w odpowiedni sposób w górę bądź w dół, rachmistrz dokonywał (niejednokrotnie skomplikowanych, bo zawierających mnożenie i dzielenie) obliczeń.

Najdawniejsze przykłady użycia liczmanów przypadają na czasy neolitu. Pochodzą one z terenów Bliskiego Wschodu i mają postać niewielkich rozmiarów glinianych placków o zróżnicowanych kształtach i formach. Z czasów rzymskich pochodzą calculi niewielkie przedmioty wykonane z kamienia, gliny, szkła czy kości słoniowej, mające identyczne zastosowanie jak późniejsze liczmany.

Początki wytwórstwa liczmanów sensu stricto sięgają XIII-wiecznych Włoch. Najstarsze liczmany bito z brązu i na pierwszy rzut oka od monety różniły się jedynie brakiem nominału. Początkowo główne centra wytwórstwa liczmanów znajdowały się w najbardziej rozwiniętych handlowo częściach Europy – tam, gdzie zapotrzebowanie na tego typu przedmioty było największe – czyli we Włoszech, krajach hanzeatyckich i w Anglii. W XVI i XVI wieku w tej dziedzinie zaczęła przodować Francja, a w XVII wieku monopol na bicie liczmanów zdobyło Wolne Miasto Norymberga. Liczmany wytwarzano również na niewielką skalę w Polsce i nazywano je tutaj podskarbiówkami – ta specyficzna nazwa związana jest z faktem, że używano ich w Polsce przede wszystkim w kancelariach podskarbiowskich.

Na przestrzeni wieków liczmany przyjmowały różne formy i kształty. Były bite ze złota, srebra, srebra złoconego, brązu, mosiądzu, brązu i mosiądzu srebrzonego i miedzi. Umieszczano na nich różnorodne przedstawienia: portrety władców, herby, symbole i napisy dotyczące panującego i jego działalności, wojny lub pokoju. Komentowano na liczmanach również bieżące wydarzenia polityczne, umieszczano przedstawienia o charakterze religijnym itp., co sugeruje, że obok funkcji użytkowej, numizmaty te pełniły również rolę propagandową.

Rozwój matematyki sprawił, iż stosowanie abakusa przy obliczeniach handlowych stało się niepotrzebne; zbędne stały się również liczmany. Produkcja w Norymberdze przestawiła się na wytwarzanie żetonów do gier, zabaw, niejednokrotnie kopiując monety będące wówczas w obiegu. Mennice produkujące „prawdziwe” pieniądze, wymusiły wówczas na wytwórcach liczmanów–żetonów stosowanie na nich skrótów RE PF – REchenPFennig.

Dwa liczmany pochodzące ze zbiorów Muzeum Powiatowego w Nysie pochodzą z badań archeologicznych przy ulicy Piastowskiej w Nysie. Odnalezione zostały w 2018 roku, w dolnych, fluwialnych nawarstwieniach fosy miejskiej za pomocą detektora metali. Ich obecność w Nysie świadczyć może o rozległych kontaktach handlowych ówczesnego miasta.

Dwa liczmany, a także pozostałe przedmioty odnalezione w trakcie badań archeologicznych na ul. Piastowskiej (w tym zbiór ponad 30 monet i numizmatów) podziwiać można na ekspozycji czasowej „Ulica Piastowska w Nysie - ślady przeszłości - wyniki badań archeologicznych z 2018 r.” znajdującej się na parterze Muzeum.

Wybrana literatura:

Karnicka M., Medale, monety okolicznościowe, żetony, liczmany, tłoki do bicia medali i monet okolicznościowych od XV do XVII w., Katalog zbiorów, Muzeum Narodowe we Wrocławiu, Wrocław 2015.

Netografia:

Garbaczewski W., Co to jest podskarbiówka?, 2006 https://www.nbportal.pl/wiedza/numizmatyka/historia-monet/pieniadz-zastepczy/zetony-i-inne-co-to-jest-podskarbiowka [dostęp: 28.05.2019]

Beek B. van, Jetons: Their Use and History, [w:] Perspectives in Numismatics, Chicago Coin Club1986, http://www.chicagocoinclub.org/projects/PiN/juh.html [dostęp: 28.05.2019] 

Oprac. Krzysztof Dobrzański