Listopad

Pocztówki z motywami patriotycznymi (lata 30. XX w.)

Eksponat miesiąca wybrany na listopad, to kolekcja kilku kart pocztowych o tematyce patriotycznej, prezentujących reprodukcje obrazów polskich malarzy, wydanych w latach 30. XX wieku.

Tytułem wstępu przypomnimy kilka faktów dotyczących historii ilustrowanej karty pocztowej. Jej początki sięgają lat 80. XIX wieku. Kolejne lata, aż do wybuchu I wojny światowej, to złoty wiek tej formy przekazu. Pocztówka szybko stała się przedmiotem kolekcjonerskim, organizowano wystawy i kluby. Pojawiły się w tym czasie pisma dla kolekcjonerów - np. przez rok (1904) w Warszawie ukazywał się miesięcznik "Listek. Pismo ilustrowane poświęcone pocztówkom”. W 1900 roku, w Warszawie, zorganizowano konkurs na polską nazwę tego typu korespondencji. Przysłano wiele propozycji - zwycięzcą został… Henryk Sienkiewicz, który zaproponował nazwę „pocztówka”.

Ilustracja na pocztówce była początkowo tylko dekoracją awersu – strony, na której zamieszczano obszernie opisany adres. Szybko jednak rozrosła się i zaczęła zajmować coraz większą powierzchnię, aż przeszła na rewers – stronę przeznaczoną na korespondencję. Tekst z konieczności umieszczano na ilustracji i jej obrzeżach, ponieważ na stronie adresowej nie można było pisać niczego poza adresem. Czasem na rewersie wydawca pocztówki zostawiał puste miejsce - zwykle margines - na tekst. Nadal jednak poza pozdrowieniami czy życzeniami nie mieściło się tam nic więcej. Dopiero w 1904 r. Światowy Związek Pocztowy wprowadził nowy układ na pocztówkach: cały rewers zajmować miała ilustracja, awers podzielony został na środku pionową kreską na część adresową i korespondencyjną. Taki wygląd pocztówki znamy do dziś.

Na kartach pocztowych pojawiało się wszystko. Wydawano pocztówki okolicznościowe, świąteczne, jubileuszowe, wojenne, krajoznawcze, religijne, sportowe, teatralne, muzyczne, humorystyczne, romantyczne, erotyczne, propagandowe, ze zwierzętami i kwiatami, zabytkami, poświęcone wydarzeniom historycznym, politycznym, kulturalnym itd.

Pierwsze polskie pocztówki pojawiły się w zaborze niemieckim, następnie w austriackim i na końcu w rosyjskim. Drukowaniem pocztówek na terenie zaboru austriackiego zajmowało się wiele wydawnictw, wśród których można wymienić m.in.: Zakład Artystyczny Karola Schwidernocha w Wiedniu, Stefana Wierusza Niemojowskiego we Lwowie, Jana Czerneckiego w Wieliczce czy wydawnictwo Wspólnota Sztuka w Przemyślu. Należy również wspomnieć Salon Malarzy Polskich działający w Krakowie przy ul. Floriańskiej 37, który był już na przełomie XIX i XX wieku bardzo znanym i renomowanym wydawnictwem, w tamtym czasie jednym z największych. Firmę w 1885 roku założył Henryk Frist, który zajmował się nie tylko działalnością wydawniczą, ale również handlem i wyceną dzieł sztuki. Po śmierci Henryka Frista właścicielami firmy „Salon Malarzy Polskich” zostali jego spadkobiercy: Juliusz i Józef Frist.

Salon wydawał karty pocztowe z reprodukcjami malarstwa polskiego oraz pocztówki o charakterze patriotycznym, a także z widokami miast, górskimi pejzażami oraz okolicznościowe. Działalność Salonu zakończyła się w okresie okupacji niemieckiej. Celem wydawnictwa było propagowanie polskości, krzewienie postaw patriotycznych i popularyzacja dzieł literatury oraz malarstwa. I z tego właśnie wydawnictwa pochodzą cztery pocztówki z reprodukcjami obrazów polskich artystów:

1. Jerzy Kossak (1886-1955) - „Wymarsz Pierwszej Kompanji Kadrowej z „Oleandrów” w Krakowie dn. 6 sierpnia 1914, Komendant Józef Piłsudski w otoczeniu oficerów Legionów: Walerego Sławka, Kazimierza Sosnkowskiego, Władysława Beliny-Prażmowskiego, kompanją dowodzi por. Tadeusz Kasprzycki (Zbigniew)”

2. Jerzy Kossak (1886-1955) - „Mjr. Edward Śmigły-Rydz na czele III. Batalionu I. Brygady w ataku na pozycje rosyjskie pod Laskami w dniu 28 października 1914 r.”

3. Roman Bratkowski (1869-1954) - „Śmierć ks. Skorupki pod Radzyminem 1920”

4. Wojciech Kossak (1856-1942) - „Orlęta - obrona Lwowa, 1920”

Dwie pierwsze pocztówki zostały już zaprezentowane na naszej stronie internetowej tutaj >>

Trzecia z pocztówek (fot. 1. od góry) ukazuje nieco zapomnianego bohatera, a zarazem jeden z symboli Bitwy Warszawskiej - księdza Ignacego Skorupkę. Młody kapłan, w 1920 r. mający zaledwie 27 lat, towarzysząc żołnierzom garnizonu praskiego, został mianowany kapelanem lotnym 1. Batalionu 236 pułku piechoty Armii Ochotniczej, złożonego głównie z młodzieży gimnazjalnej i akademickiej. 13 sierpnia wymaszerował wraz z batalionem na front, dotarłszy do wsi Ossów. Następnego dnia zginął od postrzału w głowę podczas toczącej się pod tą wsią bitwy. Komunikat Sztabu Generalnego WP z 16 sierpnia podkreślał "bohaterską śmierć ks. kapelana Ignacego Skorupki [...], który w stule i z krzyżem w ręku przodował atakującym oddziałom". Wbrew tak kreowanym legendom i opisom, w rzeczywistości nie prowadził on ataku z krzyżem w ręku, ale towarzyszył części nieostrzelanych żołnierzy pułku i zginął od zabłąkanej kuli, podczas udzielania żołnierzowi ostatniego namaszczenia.
Na reprodukowanym obrazie Bratkowskiego, ksiądz Skorupka ukazany został w chwili bohaterskiej śmierci, zgodnie z legendą, w stule, trzymając w ręku krzyż i prowadząc żołnierzy do walki.

Na ostatniej z pocztówek (fot. 2. od góry) Wojciech Kossak przypomina inny epizod z wojny polsko-bolszewickiej 1920 roku - parę młodych ludzi, ukrytych za prowizoryczną barykadą, ze strzelbami w rękach, symbolizujących bohaterski udział młodzieży zwanej „Orlętami”, w walkach o Lwów.

Jeszcze jeden interesujący obraz został zreprodukowany na pocztówce wydawnictwa Drukarnia Narodowa w Krakowie (fot. 3. od góry). Autorem rysunku zatytułowanego „Komendant” jest Kazimierz Sichulski (1879-1942), a jego bohaterem jest Józef Piłsudski.

Warto w tym miejscu przytoczyć kilka faktów z życia i działalności marszałka Piłsudskiego, a także przyjrzeć się temu, w jaki sposób był i jest postrzegany przez społeczeństwo. Urodził się w 1864 roku na Wileńszczyźnie. W domu otrzymał patriotyczne wychowanie i już jako młodzieniec prowadził działalność konspiracyjną, za którą został zesłany na Sybir. Po powrocie związał się ruchem socjalistycznym, działając w PPS i wydając pismo "Robotnik", a po rozłamie w PPS, stanął na czele PPS "Frakcja Rewolucyjna". W latach 1908-1917 organizował struktury paramilitarne: Związek Walki Czynnej, związki strzeleckie, Polska Organizacja Wojskowa (POW). W ten sposób przygotowywał kadry pod dalszą walkę z zaborcami. Następnie stanął na czele Legionów Polskich po stronie państw centralnych. I wojna światowa doprowadziła do otwartego konfliktu między zaborcami, co wykorzystał Piłsudski. Po kryzysie przysięgowym został osadzony w Magdeburgu, dzięki czemu umocniła się rosnąca wokół jego postaci legenda bojownika i męczennika Ojczyzny. Umiejętnie skonsolidował środowiska niepodległościowe. Dzięki swojemu autorytetowi i zaufaniu w latach 1918-1922 pełnił funkcję Naczelnika Państwa w najtrudniejszych dla Polski latach walki o niepodległość i granice. Następnie, nie godząc się na wyznaczoną mu rolę w ramach nowej konstytucji, odsunął się od polityki i osiadł w rodzinnym Sulejówku. W latach 1923-1925 konsolidował swoich zwolenników i krytykował mankamenty polskiego parlamentaryzmu. W maju 1926 roku postanowił przejąć władzę w państwie na drodze przewrotu wojskowego. Nieformalnie stanął na czele Polski, kluczowymi stanowiskami obdarzając najbardziej zaufane osoby. Sam w latach 1926-1935 pełnił rolę Generalnego Inspektora Sił Zbrojnych, dwukrotnie był premierem II RP. Podejmował kluczowe decyzje w zakresie polityki wewnętrznej i zagranicznej, wybierając odpowiednich współpracowników. W 1930 roku rozprawił się bezwzględnie z opozycją, czego znamiennym przykładem był proces brzeski oraz obóz odosobnienia w Berezie Kartuskiej. W związku z pogarszającym się stanem zdrowia ograniczał aktywność polityczną. Jego śmierć w maju 1935 roku była wielkim wstrząsem dla społeczeństwa. Marszałek otrzymał niemal królewski pogrzeb, pochowano go na Wawelu, a serce przewieziono na wileński cmentarz na Rossie. W społeczeństwie nieudolność następców Piłsudskiego wzmagała tęsknotę za Naczelnikiem, a śmierć jeszcze bardziej umocniła jego legendę.

Jak każdy wielki polityk Józef Piłsudski budził skrajne emocje, od entuzjazmu i uwielbienia jego postaci po niechęć, sprzeciw, a nawet wrogość. Jego legenda jako wielkiego bojownika o niepodległość rozwijała się już na przełomie XIX i XX wieku w związku z jego burzliwą działalnością, a rozkwitła podczas I wojny światowej. Umocnienie i rozbudowa jego etosu miały miejsce w okresie międzywojennym, szczególnie po 1926 roku. Wielką rolę odgrywały prasa, sztuka, literatura i propaganda polityczna. W latach 30. XX wieku funkcjonał model wychowania gloryfikujący postać Marszałka. Widziany był jako heros, wizjoner odrodzonej Polski, ojciec narodu, "Dziadek". Stał się uosobieniem wszelkich polskich cnót.

W ten właśnie nurt wpisuje się wydanie pocztówki z reprodukcją rysunku Sichulskiego. Artysta ten znany jest przede wszystkim jako przedstawiciel folklorystycznego nurtu w sztuce Młodej Polski, ale był on również świetnym karykaturzystą i twórcą rysunków satyrycznych. Wizerunek z prezentowanej pocztówki należy do tej właśnie grupy prac artysty. Nie jest to jednak rysunek prześmiewczy: komendant ukazany jest raczej jako dumny i waleczny wódz. Dodatkowo obecność Wernyhory i Stańczyka sprawia, że rysunek ten jest raczej portretem alegorycznym niż karykaturą. Powstał jako jeden z kilku, namalowanych w Zakopanem w latach 1915-1917.

Stańczyk i Wernyhora to bohaterowie dwóch słynnych dzieł Jana Matejki. Zamyślona postać błazna, namalowana na obrazie „Hołd Pruski” (1879-1882), symbolizuje tam pesymistyczne przewidywania co do losów Polski. Wernyhora (namalowany przez Matejkę w latach 1883-1884) - XVIII-wieczny legendarny ukraiński lirnik i wieszcz - uważany był za tego, który przewidział nie tylko bunty kozackie, rozbiory oraz nieudane powstania, ale także ostateczne odzyskanie przez Polskę niepodległości. Wobec spełnienia się wszystkich negatywnych proroctw Wernyhory, powszechnie oczekiwano także przepowiedzianego przez niego odrodzenia się polskiej państwowości.

Sichulski sportretował Piłsudskiego na krótko przed tym wyczekiwanym momentem, kiedy to w 1918 roku Polska odzyskała niepodległość. Dumny Piłsudski na rysunku ukazany jest jako ten, który wywalczył tę niepodległość (zarówno trzymaną w dłoniach szablą, jak i odpowiednimi decyzjami politycznymi): naprawił błędy przeszłości, które reprezentował smutek Stańczyka i doprowadził do spełnienia się proroctw Wernyhory.

---

Wybrana literatura:
Davies N., Od i do. Najnowsze dzieje Polski wg historii pocztowej, Warszawa 2008.

Dzięciołowski A., Alegoryczny portret Józefa Piłsudskiego za Stańczykiem i Wernyhorą [w:] Józef Piłsudski. Marszałkowi w hołdzie, Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie, Warszawa 2007, s. 75-77.

Idea i czym Józefa Piłsudskiego, red. W. Sieroszewski, Warszawa 1934 (reprint Kraków 1991).

Kotłowski J., Dawne pocztówki: historia, ikonografia, kolekcjonerstwo, Warszawa 1998.

http://www.kpbc.ukw.edu.pl/dlibra/plain-content?id=26233
Nałęcz D.T., Józef Piłsudski – legendy i fakty, Warszawa 1987.

Więcek Z., Małe ojczyzny na starych widokówkach, „Małopolska” [T.] 9 (2007), s. 290-298.

Wójcik W., Legenda Piłsudskiego w polskiej literaturze międzywojennej, Katowice 1986.

Wysocki W., J, Piłsudski w malarstwie i grafice, [w:] „Niepodległość i Pamięć", 12/1 (21), 2005.

http://bazhum.muzhp.pl/media/files/Niepodleglosc_i_Pamiec/Niepodleglosc_i_Pamiec-r2005-t12-n1_(21)/Niepodleglosc_i_Pamiec-r2005-t12-n1_(21)-s131-141/Niepodleglosc_i_Pamiec-r2005-t12-n1_(21)-s131-141.pdf
Zieliński J., Historia karty pocztowej, Krosno 1999.

Wybrana netografia:

http://www.pbc.rzeszow.pl/index.php/pl/115-krotka-historia-pocztowki
http://www.naszagdynia.com/gdynia-na-pocztowce/salon-malarzy-polskich-w-krakowie
http://www.national-geographic.pl/blogi/archiwum/historia-pocztowek-cz-2

https://www.bn.org.pl/powstanie/index.php?url=pocztowki
https://www.historiaposzukaj.pl/wiedza,obiekty,311,obiekt_jozef_pilsudski.html?u=os_czasu.html
https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/Pilsudski-Jozef-Klemens;3957301.html
https://culture.pl/pl/tworca/kazimierz-sichulski