Johann Franz Hoffmann "Ścięcie św. Barbary", XVIII w.
Wymiary: wysokość - 64 cm, szerokość - 32 cm Materiał i technika: olej na desce
4 grudnia tradycyjnie obchodzimy imieniny bardzo popularnej na Śląsku świętej - Barbary, patronki górników. Z tej okazji wybór obiektu miesiąca padł na późnobarokowy obraz przedstawiający moment jej męczeńskiej śmierci, autorstwa Johanna Franza Hoffmanna.
Św. Barbara jest czczona jako jedna z czterech świętych dziewic (obok św. Doroty, św. Małgorzaty z Antiochii i św. Katarzyny z Aleksandrii), a także jako jedna spośród najbardziej popularnych 14 Świętych Wspomożycieli. Często przedstawiana była także w towarzystwie świętych męczennic: Agaty, Agnieszki i Apolonii. Dokumenty świadczące o jej życiu oraz okolicznościach śmierci zaginęły, dlatego ikonografia jej męczeństwa oparta jest na legendach - m.in. na opisie podawanym przez Jakuba de Voragine w „Złotej legendzie” lub przez Piotra Skargę w „Żywotach świętych starego i nowego zakonu”.
Św. Barbara żyła przypuszczalnie na przełomie III i IV wieku i zginęła ok. 305 r. podczas prześladowań chrześcijan za panowania cesarza rzymskiego Maksymiana Galeriusza. Jej imię (gr. barbaros) znaczy tyle co: „niemówiąca po grecku”, „cudzoziemka”. Legendy podają, iż była córką bogatego poganina Dioskura, mieszkała z nim w Nikomedii (Bitynia - obecna Turcja) lub w egipskim Heliopolis (legendy różnią się szczegółami). Wbrew ojcu została chrześcijanką i złożyła śluby czystości. Ponieważ jednak była niezwykle piękną kobietą i o jej względy zabiegało wielu mężczyzn - ojciec zamknął ją w wieży, gdzie spędzała czas na modlitwie. Tak opisał te okoliczności ks. Piotr Skarga: mogła „sobie łacniej w onej osobności i ułacnieniu wiele o Panu Bogu myśleć i spokojne nabożeństwa swoje, modły i posty odprawować, i tym się więcej przypatrzeć dusz naszych nieśmiertelności”. Konflikt św. Barbary z ojcem zaostrzył się, kiedy po dłuższej nieobecności powrócił on do domu i zobaczył, że do dwóch okien wieży córka kazała dodać trzecie - podkreślając swoją wiarę w Trójcę Świętą.
Kiedy ojciec przedstawiał jej kolejnych kandydatów na męża, ona wciąż odmawiała zamążpójścia. Wówczas rozwścieczony rodzic odciął jej głowę mieczem. „Lecz na tym samym miejscu, na którym głowę córki swojej uciął, piorunem z nieba został zabity”. Niektóre legendy podają szczegóły dotyczące wielu wymyślnych tortur, jakim św. Barbara została poddana przed ścięciem. Niektóre z legend opisują również jej kontakty z innymi chrześcijanami, przez których była wspierana podczas uwięzienia i tortur, i których sama umacniała w wierze dzięki swemu męstwu. Wg legendy, podczas przyjmowania Eucharystii, przeżyła mistyczną wizję obecności Jezusa Chrystusa, który sam karmił ją swoim Ciałem i Krwią oraz leczył jej rany.
Ze względu na wątpliwości co do historyczności św. Barbary, została ona w 1969 r. wykreślona wraz z innymi dwustoma świętymi z „Martyrologium Romanum”. Zarzut wobec postaci św. Barbary dotyczył stworzenia z jej osoby „fikcyjnej personifikacji cnót chrześcijańskich”. W średniowieczu jednak była ona jedną z najpopularniejszych świętych - przede wszystkim jako patronka dobrej śmierci. Wierzono również, że jej wstawiennictwo pozwala zakończyć życie pojednaniem z Bogiem. Z tego względu św. Barbara stała się bliska ludziom uprawiającym niebezpieczne zawody. W Europie i w Polsce szczególnie upodobały ją sobie środowiska górnicze. Za swoją patronkę przyjmowali ją także: marynarze, murarze, architekci, ludwisarze, kowale, więźniowie, artylerzyści i minerzy.
Prezentowane dzieło przedstawia moment, w którym ojciec Barbary ścina głowę córki. Scena rozgrywa się na schodach, w otwartej przestrzeni, z drzewami w tle. W centrum widoczna jest postać św. Barbary, która klęczy z rozpostartymi rękoma i pochyloną głową. Ubrana jest w błękitną suknię, żółtą opończę i czerwoną chustę. Malarz zaakcentował jej status społeczny, jako córki bogatego człowieka: Barbara nosi perłowe bransoletki oraz kolię, również upięte włosy ozdobione są diademem z pereł. Pochylony nad nią Dioskur lewą ręką za włosy przytrzymuje jej głowę, a prawą - uzbrojoną w miecz - wznosi, przymierzając się do ciosu. Ubrany jest w krótką, srebrzystą tunikę i okryty czerwoną, rozwianą opończą. Jego twarz okolona jest siwą brodą, a głowa osłonięta biało-czerwonym turbanem ze złotą koroną. Grupę tych dwojga otaczają inne postaci: na pierwszym planie brodaty mężczyzna w białej szacie z kapturem, w prawej ręce trzymający kadzielnicę, lewą ręką wskazujący na postać sfruwającego z nieba aniołka; tuż za Barbarą umieszczono postać greckiego kapłana w białej szacie, z wieńcem na głowie, który pochyla się nad ołtarzem z płonącą ofiarą, a prawą ręką wyciągniętą w tył wskazuje na majaczący w tle pomnik boga Marsa; na dalszych planach widoczne są sylwetki pozostałych świadków wydarzenia. Nad mieczem Dioskura, na tle różowo-błękitnego, zachmurzonego nieba, umieszczono postać aniołka, który trzyma w ręku palmę męczeństwa oraz kielich z Hostią. Tuż przed Barbarą namalowano białego psa, którego ona głaszcze - pies szczerzy zęby i warczy, a jego oczy błyszczą czerwono. Gesty wszystkich postaci są gwałtowne - sugerując głębokie poruszenie i wzmacniając dynamikę całej sceny. Obraz zakomponowany jest po diagonali, którą tworzy sylwetka drzewa, przedramię Dioskura wraz z mieczem, postać kapłana oraz postać na pierwszym planie. Kolejne linie skośne wyznaczają pochylone sylwetki wszystkich postaci, ich wyciągnięte w różnych kierunkach ręce oraz rozwiane elementy szat, malowniczo targane przez wiatr - to wszystko powoduje, że kompozycja jest niezwykle dynamiczna. Całość podzielona jest kompozycyjnie i walorowo na dwie strefy: w dolnej, ciemniejszej, toczy się ludzki dramat, a górna, jaśniejsza zawiera symbole spraw pozaziemskich: nieruchomą, kamienną postać pogańskiego boga oraz żywą, kolorową, wdzięczną postać anioła - wysłannika prawdziwego Boga, której towarzyszy jakby promień światła płynący z góry. Kolorystyka obrazu jest bogata - ubrania i tkaniny mają zróżnicowane odcienie błękitów, żółcieni, czerwieni i bieli, zaś tło składa się z ciepłych brązów na pierwszym planie oraz chłodnych zieleni, błękitów i różów na ostatnim - w ten sposób wykorzystano elementy perspektywy barwnej.
Obraz jest przykładem zwyczaju praktykowanego wśród barokowych malarzy - naśladowania, kopiowania, przenoszenia na aktualnie tworzone dzieło postaci, układów, scen, gestów z innych prac (własnych bądź cudzych). Ten niewielki obraz stanowi pomniejszoną kopię wielkoformatowego płótna czeskiego artysty Petera Brandla, które obecnie znajduje się w ołtarzu głównym kościoła parafialnego pw. św. Barbary w Wojcieszycach koło Jeleniej Góry. Autorstwo kopii z Muzeum Powiatowego w Nysie, wykonanej na desce, przypisywane jest Johannowi Franzowi Hoffmannowi, który z Brandlem przez jakiś czas współpracował, a potem często kopiował i naśladował jego prace. Wspomniany pierwowzór Brandla zawiera cytat z ołtarzowego „Ścięcia św. Barbary” autorstwa Michaela Rottmayra von Rosenbrunn z kaplicy pałacowej w Marbach (postaci św. Barbary i Dioskurosa), a także z dzieł samego Brandla: m.in. znajdująca się na pierwszym planie postać brodatego mężczyzny, to powtórzenie sylwetki św. Antoniego Pustelnika z kościoła pw. Ducha Świętego w Hradcu Králové, a widoczna w tle, stojąca na postumencie figura boga Marsa, jest autocytatem z obrazu „Historia Józefa Egipskiego” z pałacu w Jindřichowym Hradcu. Interesującym elementem jest postać warczącego na pierwszym planie psa, który interpretowany jest jako symbol pokory i wierności Brandla wobec fundatora obrazu - opata klasztoru Cystersów w Krzeszowie, Innozenza Fritscha.
Prezentowane dzieło Hoffmanna jest wierną, choć - ze względu na niewielkie rozmiary - szkicowo potraktowaną kopią dzieła Brandla. Cała kompozycja jest powtórzona bardzo dokładnie, podobnie jak kolorystyka. Zmienione są jedynie detale, niektóre dość mocno zmodyfikowano i uproszczono - jak np. szczegóły twarzy czy ozdób biżuteryjnych.
Autor obrazu - Johann Franz Hoffmann - był śląskim, późnobarokowym malarzem i karczmarzem. Urodził się ok. 1700 roku w Kłodzku, jako syn mieszczanina. Naukę malarstwa pobierał u morawskiego mistrza, Johanna Christopha Handkego, który nauczył go podstaw malarstwa iluzjonistycznego i kwadraturowego. Praktykując u Handkego, jednocześnie prowadził własne prace przy dekoracji malarskiej w kaplicy kłodzkiego ratusza.
W 1731 roku przeniósł się do Krzeszowa, gdzie ożenił się z wdową po miejscowym karczmarzu, Anną Marią Puschmann. W ciągu kolejnych lat prowadził krzeszowską karczmę i równocześnie podejmował działalność artystyczną. Współpracował wówczas z takimi artystami, jak Georg Wilhelm Neunhertz czy wspomniany już Peter Brandl. Prowadził także samodzielne prace malarskie na zlecenie krzeszowskich Cystersów oraz przedstawicieli kłodzkiej i śląskiej szlachty.
Specjalizował się w malowaniu iluzjonistycznych dekoracji freskowych (m. in. kościół Łaski w Jeleniej Górze, kościół parafialny w Ołdrzychowicach Kłodzkich, kaplica pałacowa w Sarnach, kaplice przy kościele parafialnym pw. św. Marii Magdaleny w Ścinawce Średniej) - na których uwidacznia się doskonałe opanowanie zasad malarstwa iluzjonistycznego oraz świetna znajomość kwadratury. Na jego dorobek złożyły się również liczne obrazy olejne na płótnie - na których cechuje go wyrazisty kontur, stosowanie dużej plamy barwnej, głębokiego światłocienia oraz gładkiej faktury. Projektował także dewocyjne grafiki, sztychowane potem przez profesjonalnych miedziorytników.
Niestety - w końcowej fazie życia uwidocznił się w jego pracach artystyczny regres. Malarz zmarł 4 II 1766 roku w Krzeszowie na zapalenie płuc, w biedzie i zapomnieniu.
Obraz "Ścięcie św. Barbary" jest eksponowany na II piętrze, w sali "barokowej" Muzeum Powiatowego w Nysie.
Wybrana literatura:
Kozieł A., Nieznany obraz Petera Brandla „Ścięcie św. Barbary” w kościele parafialnym pw. św. Babary w Wojcieszycach koło Jeleniej Góry, czyli rzecz o fundatorskim przebaczeniu, [w:] „Roczniki Sztuki Śląskiej”, T. XXII, Wrocław 2013, s. 95-104.
Polak G., Księga świętych, Kraków 2013, s. 89-93.
Thieme U., Becker F, Algemeines Lexikon der bildenden Künstler, T. XVII,Leipzig 1924, s. 264.
Wrześniak M., Święta Barbara z Nikomedii, [w:] Święci według mistrzów, red. E. Olczak, Rzeszów 2009, s. 130-133.
Netografia:
Górak A., Johann Franz Hoffmann, [w:] http://www.drogibaroku.org/index.php?etap=10&i=11
Myszor J., Z dziejów kultu św. Barbary na śląsku (XIX-XX w.), [w:] http://podziemia.pl/wp-content/uploads/2017/07/Z-dziejow-kultu-sw.-Barbary-na-slasku-XIX-XX-w..pdf
Rozynowski W., O kulcie św. Barbary, [w:] http://niedziela.pl/artykul/35143/nd/O-kulcie-sw-Barbary
http://strumien.duszpasterstwa.bielsko.pl/patronka-sw-barbara/
