Materiał: stal, mosiądz, drewno, skóra Wymiary: długość całości: 100 cm
Broń biała o jednosiecznej, wygiętej głowni – szabla – znana była już w starożytności. Broń taką archeolodzy odnajdują w starożytnej Persji, Egipcie, Asyrii oraz Chinach. Analizy historyczne oraz językoznawcze wskazują, iż szabla ma proweniencję środkowoazjatycką i była po raz pierwszy używana na szeroką skalę przez Awarów.
W Europie szabla pojawiła się pierwszy raz we wczesnym średniowieczu, podczas inwazji Awarów. Na terenie Panonii założyli oni własne państwo zwane Kaganatem Awarskim. Po okresie wielkich podbojów zostali pokonani przez rycerstwo Karola Wielkiego, a następnie zasymilowali się z ludnością słowiańską. Przetrwały jednak tradycje awarskie, w tym uzbrojenie, zaadaptowane później przez przybyłych na teren Kotliny Naddunajskiej Madziarów czyli przodków dzisiejszych Węgrów. W wyniku kontaktu z kulturą i uzbrojeniem Zachodu, szabla zniknęła pośród Węgrów w średniowieczu. Na jakiś czas została zamieniona na miecz. Wiązało się to z odmiennym zastosowaniem tych dwóch broni: szabla była zabójcza przy starciu z nieopancerzonym lub lekko opancerzonym przeciwnikiem, nie nadawała się jednak do walki z wrogiem zakutym w zbroję. Miecz natomiast spisywał się dobrze zarówno w starciu z adwersarzem opancerzonym jak i nieopancerzonym.
Do ponownego upowszechnienia się szabli doszło w XIV wieku na terenie Rusi oraz Węgier, w wyniku walk z Mongołami oraz Turkami. W Polsce broń ta również była znana, używana była jednak przez plebejuszy i zakazane było jej wykorzystanie przez szlachtę.
Sytuacja zmieniła się jednak w XVI wieku, podczas panowania Stefana Batorego. Wpływ na to miało kilka czynników:
Zagrożenie ze strony Tatarów i Turków, używających lekkiego typu opancerzenia;
Bliskie kontakty z Litwą i Rusią, gdzie szabla była w powszechnym użyciu od XV wieku;
Bliskie kontakty polsko-węgierskie i polsko-siedmiogrodzkie;
Upowszechnienie i rozwój broni palnej, która wyparła ciężko opancerzone i mało mobilne rycerstwo na rzecz lekkich i zwrotnych formacji typu wschodniego;
Rosnąca rola piechoty w europejskiej sztuce wojennej, przeciw której szabla była wyjątkowo skuteczną bronią w ręku wojownika konnego.
W trakcie panowania Stefana Batorego, w Polsce pojawiła się szabla typu polsko-węgierskiego. Jej podtypem jest tzw. „batorówka” czyli szabla z inskrypcjami na temat tego władcy, czasami również z jego wizerunkiem. Szablami kontynuującymi taki trend w zdobieniu broni są „zygmuntówki” (za panowania Zygmunta III Wazy), „janówki" (za panowania Jana III Sobieskiego) i „augustówki” (za panowania Augusta Poniatowskiego).
Szczytowym osiągnięciem w rozwoju szabel polskich jest szabla husarska. Łączyła ona najlepsze cechy szabel zagranicznych (zachodnioeuropejskich, tureckich i węgierskich) oraz polskich. Bronią tą można było wykonywać wszystkie podstawowe cięcia, zarówno używane w fechtunku zachodnim jak i wschodnim. Przez wielu bronioznawców uważana jest za najdoskonalszą kawaleryjską szablę na świecie.
Powszechne wykorzystanie szabli, nie tylko jako broni, lecz również jako elementu codziennego stroju szlacheckiego sprawiło, iż w Polsce wytworzył się specyficzny „kult” tej broni. Przez wielu uważana była za jedyną broń godną szlachcica, a także uchodziła za symbol sarmatyzmu, tradycji i starożytnego pochodzenia szlachty polskiej.
Wraz z rozwojem pola walki i wprowadzaniem do użytku coraz nowocześniejszych typów uzbrojenia, broń biała stopniowo traciła na znaczeniu. Miecze i piki piechoty zastępowane były przez bagnety osadzane na karabinach, wprowadzono broń maszynową. Jedynymi jednostkami, używającymi bojowo szabel pozostały oddziały kawalerii, która w realiach nowoczesnego pola walki stawała się mobilną piechotą. Jednak jeszcze podczas drugiej wojny światowej kilkukrotnie zdarzyło się, iż jednostki konne dokonywały szarży na linie nieprzyjaciela.
Szabla wz. 1917 była pierwszą po rozbiorach szablą zasługującą na miano w pełni polskiej. Produkowana była na bazie polskiego projektu, przez rodzimych twórców i dla polskich żołnierzy. Jej projekt powstał na przełomie 1915 i 1916 roku w Karasinie na Wołyniu, gdzie stacjonowały pułki I Brygady Legionów Polskich. Autorem szkiców i wytycznych był prawdopodobnie porucznik Kazimierz Młodzianowski albo Wojciech Jastrzębski, a prototyp wykonany został w Zakładach Zieleniewskiego w Krakowie. Pierwszy datowany egzemplarz szabli tego wzoru pochodzi z 27 czerwca 1916 roku – jest to szabla pamiątkowa generała (wtedy podpułkownika) Władysława Sikorskiego. Szabla była bardzo ceniona przez użytkowników, a po udanej obronie kraju przed najazdem bolszewickim stała się symbolem wygranej wojny. Model piechoty szabli wz. 1917 używany był przez Józefa Piłsudskiego w trakcie Bitwy Warszawskiej w 1920 r.
Broń powstała w dwóch wariantach: dla oficerów piechoty oraz dla podoficerów i oficerów kawalerii. Różniły się one nieznacznie kształtem rękojeści oraz wygięciem głowni.
Typowy egzemplarz kawaleryjskiego wzoru szabli charakteryzował się rękojeścią z drewnianym trzonem długości około 12 cm, obciągniętym czarną skórą z 8-10 poprzecznymi karbowaniami wypełnionymi podwójnie splecionym mosiężnym drutem. Posiada krzyżowo-kabłąkowy mosiężny jelec z wąsami, które od strony grzbietowej przechodzą w krótkie ramię, zwieńczone łezką skierowaną ku dołowi, a od strony siecznej w owalny kabłąk (wzorowany na rękojeściach francuskiej szabli kawalerii An XI i francuskiej szabli kawalerii lekkiej wz. 1822), od którego odchodzą dwa obłęki boczne. Kabłąk zamocowany jest na trzpieniu głowni śrubą-głowicą w kształcie rozety. Kapturek posiada warkocz z blachy mosiężnej, zamocowany na trzpieniu pomiędzy trzonem a zakończeniem kabłąka, na którym zawsze wytłaczany był polski orzeł w koronie na tarczy amazonek.
W szablach tego wzoru występowały dwa rodzaje rękojeści. Oba były wykonane z mosiądzu, a jelec, kabłąk i obłęki miały identyczne. Różniły się sposobem wykonania kapturka i rysunkami elementów dekoracyjnych umieszczonych na wąsach. Jeden rodzaj produkowała firma G. Borowski, L. Morawski i Ska, oraz firma Sztorca z Krakowa. Wąsy rękojeści z kapturkiem tłoczonym (produkcji G. Borowskiego, L. Morawskiego i firmy Sztorca) były dekorowane ornamentem roślinnym.
Drugi rodzaj był prawdopodobnie produkowany przez warszawską (lwowską?) firmę ARMA (tytuł fabryki M. Gredeńskiego i G. Kaweckiego). Rękojeści były z kapturkiem odlewanym, ozdobione zarysem elipsy, umieszczonym pośrodku wąsów, z promieniście rozchodzącymi się liniami. Poza tym kapturek był masywniejszy, w górnej części owalnie zamknięty z głębokim wcięciem na kabłąk.
Głownie szabel tego wzoru były przeważnie produkcji polskiej, wykonywane z polerowanej stali, długości 80-90 cm, szerokości około 3,5 cm, krzywiźnie od 5,5 cm do 7,5 cm, zwykle zaopatrzone w jedną bruzdę (niekiedy dwie, rzadziej trzy). Produkowały je firmy: G. Borowskiego, A Manna, (używając też czasem nazwy „AMA” po 1920 r), i G. Kaweckiego i M. Gredeńskiego z Warszawy (używająca też nazwy „ARMA”). Na zastawach niektórych głowni umieszczano trawione ornamentacje w postaci orła na tarczy amazonek, napisu (np. „Za wiarę i Ojczyznę”, „Bóg Honor Ojczyzna”), dat ( od 1917 do 1921), inicjałów (bardzo rzadko), znaku okrągłej pieczęci z literami GUZA (Główny Urząd Zaopatrzenia Armii) i wizerunkiem polskiego orła w koronie. Pochwy z niklowanej blachy miały dwa pierścienie z ogniwkami i ruchomymi koluszkami, a także ostrogę.
W przepisowe rękojeści oprawiano również głownie obce, o różnym ukształtowaniu płazów: austriackie, niemieckie, a po 1918 roku rosyjskie.
Szable te, po wycofaniu z uzbrojenia Wojska Polskiego, przekazano Konnej Policji Państwowej, gdzie były używane aż do 1939 roku. Przeszły tam „operacje” usuwania obłęków bocznych oraz niklowania rękojeści.
W zbiorach Muzeum Powiatowego w Nysie znajduje się szabla polska wz. 1917 przeznaczona dla oficera kawalerii. Wyprodukowana została w Warszawie przez firmę G. Borowski, Ł. Morawski i S-ka, o czym świadczą punce wybite na głowni i rękojeści. Długość całkowita broni wynosi około 100 cm, z czego 85 cm przypada na głownię a 12,5 cm na rękojeść. Szerokość głowni wynosi 3,5 cm, jej maksymalna grubość 4 mm, krzywizna zaś 75 mm. Na kapturku rękojeści wytłoczony orzeł biały w koronie na tarczy amazonek. Na jelcu wycyzelowany motyw kwiatu oraz dwóch liści. Na głowni trzy bruzdy. Broń była wykorzystana w walce, o czym świadczą ślady ostrzenia oraz wyszczerbienia ostrza.
Tę piękną szablę, a także inne przykłady broni, nie tylko białej, ale również palnej, podziwiać można na I piętrze Muzeum Powiatowego w Nysie, na ekspozycji stałej „Militaria – Sala imienia Bazylego Rogowskiego”.
Wybrana literatura:
Nadolski A. 1984. Polska broń. Broń biała, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź: Zakład Narodowy imienia Ossolińskich.
Stachowski M. 2004. The origin of the European word for sabre, [w:] "Studia Etymologica Cracoviensia" 9, s. 133-141.
Żygulski Z. 1975. Broń w dawnej Polsce. Warszawa: PWN.
