Logo

Muzeum Powiatowe w Nysie

48-300 Nysa, ul. Biskupa Jarosława 11, tel. 77 433 20 83, 77 435 50 10

Październik


Powiększenie
Powiększenie
Powiększenie
Powiększenie
Powiększenie
Powiększenie
Powiększenie

Pozytywka płytowa "Polifon" wraz z płytami

Datowanie: lata 90. XIX wieku
Producent: Polyphon Musikwerke Leipzig
Wymiary obudowy: wys. - 30, szer. - 48,5, głęb. - 53,5, płyty o średnicy: 40 cm
Materiał: obudowa – drewno intarsjowane, mechanizm – metalowy, płyty – stalowe

W zbiorach Muzeum Powiatowego w Nysie w ramach ekspozycji stałej „Za progiem domu mieszczańskiego w Nysie 1860-1960”, prezentowane jest urządzenie grające o nazwie Polyphon, które łączyło w sobie walory estetyczne i praktyczne. Jest to pozytywka płytowa, którą z uwagi na położenie płyty nazywano salonową. Wyprodukowana została w latach 90. XIX wieku przez firmę Polyphon Musikwerke w Lipsku, która była głównym ośrodkiem produkcji pozytywek płytowych w Europie. Od nazwy producenta przyjęła się powszechnie używana nazwa pozytywek „Polifon”, przy czym słowo to jest nazwą firmową, zastrzeżoną patentami wyłącznie dla wyrobów tej jednej fabryki. Inne spotykane nazwy podobnych urządzeń: Symphonion, Aryston, Musik box. Do urządzenia dołączonych jest 25 perforowanych, metalowych płyt o średnicy 40 cm, każda z namalowanym znakiem fabrycznym, tytułem i numerem katalogowym. Płyty zawierają melodie z różnorodnym repertuarem, od muzyki klasycznej po ludową i rozrywkową.

Urządzenie ma formę średniej wielkości skrzynki pełniącej rolę pudła rezonansowego, z otwieranym wiekiem i wsuwaną od zewnątrz korbką, wewnątrz znajduje się niewidoczny mechanizm. Drewniana eklektyczna obudowa jest dekorowana u podstawy i na obrzeżach snycerką, na wieku zaś prostokątną ramką z masy perłowej, wewnątrz której umieszczono trójkolorową intarsję z motywem roślinnym. Po otwarciu i ustawieniu pionowo pokrywy, na jej wewnętrznej stronie ukazuje się obrazek w oprawie passe-portout z napisem Polyphon, z barwnym widokiem na Zwinger i Peter Hoff w Dreźnie. Pod metalową perforowaną płytą, do mocowania której służy specjalne ramię, znajduje się niewidoczny, nakręcany korbą mechanizm sprężynowy. Płyty wyposażone są w zaczepy powstałe z wyprofilowanych przy perforowaniu otworów blachy. Otworom odpowiadają kółeczka szarpiące stalowy grzebień. Sprężyna naciągana korbą przenosi napęd na tryby.

Mechanizm produkowany przez Polyphon Musikwerke w Lipsku był na ówczesne lata niezwykle nowoczesnym wynalazkiem. Od końca XVIII wieku – kiedy to dokonano przełomowego odkrycia w dziedzinie automatów muzycznych, jakim było wynalezienie grzebienia grającego – powszechne były szwajcarskie pozytywki, które mogły wykonywać tylko jeden utwór lub stały zestaw kilku krótkich melodii. Ograniczenie to wynikało ze stosowania obracającego się walca (uruchamianego ręcznie lub przez sprężynę), którego kolce trącały zęby stalowego grzebyka. W roku 1885 nastąpił przełom w produkcji pozytywek poprzez umieszczenie w nich mechanizmu płytowego skonstruowanego przez Paula Lochmanna. Została wówczas stworzona pierwsza płyta z zadziorkami, która była dużo lżejsza i mniej kosztowna w produkcji. Jeszcze kilka lat trzeba było poczekać na dokładne opracowanie nowej technologii, by w 1887 r. można było stworzyć mechanizm, w którym obracająca się płyta mogła być wymieniana. To otworzyło drogę nie tylko do masowej produkcji tego rodzaju pozytywek, ale również płyt, na których zapisywane były nie tylko klasyczne utwory muzyczne, ale także popularne melodie czy ludowe lub patriotyczne pieśni. Tak zbudowane urządzenie odniosło od razu bardzo duży sukces, ponieważ pozwalało na łatwą i częstą zmianę muzyki. W latach 90. XIX wieku rozpoczęła się nawet ekspansja pozytywek na Amerykę, w której w ciągu 30 lat sprzedało się ich ponad sto tysięcy egzemplarzy. Pozytywki ustawiano w reprezentacyjnym miejscu salonu mieszczańskiego, na komodzie lub specjalnie do tego celu przygotowanym stoliku. Ich grę można było wówczas usłyszeć wszędzie: w parkach rozrywki, na dworach kolejowych czy w kawiarniach, gdzie uruchamiana przez wrzucenie monety melodia umilała czas gościom lub podróżnym. Spotykano też różne formy obudowy, np. przypominające zegary stojące, czy szafki z przeszklonymi drzwiczkami, stosowano także różne rozmiary płyt. Mechanizm pozytywek zaczęto montować również do przedmiotów codziennego użytku, a nawet do słynnych jaj Faberge. Moda na pozytywki trwała do lat 20. XX wieku, do czasów wybuchu wielkiego kryzysu ekonomicznego w Ameryce i zakończenia I wojny światowej. Wynalezienie gramofonu, a także rozwój radia przyczynił się do spadku popularności urządzenia i wycofanie z rynku. Obecnie niewiele spotyka się tego typu eksponatów w dobrym stanie zachowania, zarówno obudowy i - co najważniejsze - mechanizmu, który wciąż sprawnie funkcjonuje.
 

Wybrana literatura:

Karta inwentarzowa Muzeum Powiatowego w Nysie, nr MNa/RA 2233.
Encyklopedia instrumentów muzycznych świata, [Bellona], Warszawa 1996.
Prószyński S., Świat mechanizmów grających, Warszawa 1994.

Netografia:

http://www.muzeum-lodz.pl/pl/zbiory/obiekt-tygodnia/849-polifon [dostęp 5.06.2017]
http://www.alte-spieluhren.de/polyphon_weltausstellung.htm [dostęp 7.09.2017]

Oprac. Edward Hałajko