Waza ceramiczna (III w.)
Datowanie: III w.
Wymiary: wysokość - 18 cm, średnica - 26 cm
Materiał i technika: ceramika wypalana w piecu; tzw. „ceramika siwa”
Jednym z nowszych nabytków w zbiorach archeologicznych Muzeum Powiatowego w Nysie jest wykwintna waza ceramiczna, uzyskana w wyniku ratowniczych badań wykopaliskowych prowadzonych na stanowisku archeologicznym Nysa nr 15 przy okazji budowy obwodnicy Nysy. Została znaleziona na terenie rozległej osady ludności kultury przeworskiej datowanej na fazę C1-C2 okresu wpływów rzymskich, czyli na około III wiek naszej ery. W jednym z obiektów archeologicznych – zagłębieniu o średnicy niespełna 2 m i głębokości kilkunastu cm znaleziono liczne fragmenty ceramiki; jak się okazało – pozostałości jednego, zdobionego naczynia ceramicznego. Naczynie to udało się wykleić, a następnie zostało ono w pełni zrekonstruowane. Konserwację i rekonstrukcję naczynia wykonali Piotr Romiński i Rafał Romiński z Akademii Sztuk Pięknych we Wrocławiu.
Jest to duże naczynie wazowate, o zaokrąglonych ściankach. Zdobione rzędem wypychanych od wewnątrz guzków, zaś w górnej części brzuśca pasem ornamentacyjnym w formie zygzaka ograniczonym od góry i dołu listwami plastycznymi. Naczynie gładkościenne, o wyświeconej powierzchni i stalowoszarej barwie. W polskiej terminologii archeologicznej tego typu ceramikę wykonywaną w warsztatach na kole garncarskim określa się mianem „ceramiki siwej”. Znamy wiele przykładów takiej ceramiki z kręgu starożytnej kultury przeworskiej, które znajdywane były na terenie ziemi nyskiej. Są to jednak niemal wyłącznie drobne fragmenty ceramiczne, nie pozwalające na podziwianie tego typu naczyń w pełnej okazałości. Jedno z takich znalezisk to na przykład duży fragment podobnej wazy, pochodzący z innego stanowiska badanego przy okazji budowy obwodnicy (Niwnica stanowisko nr 9). Co ciekawe, w obrębie osady w Niwnicy, odkryto także relikt pieca garncarskiego. Zachował się jako dwie połączone ze sobą jamy – właściwy piec o średnicy 120 cm i wydłużona jama przypiecowa o długości 160 i szerokości 80-90 cm. Była to konstrukcja wylepiona z gliny, także z użyciem kamienia. We wnętrzu pieca znaleziono 181 fragmentów ceramiki.
Obok walorów estetycznych wynikających z urody tego typu ceramiki, bardzo ważny jest także aspekt technologiczny związany z produkcją „ceramiki siwej”. Naczynia takie toczono na kole garncarskim w wyspecjalizowanych warsztatach. Była to zupełna nowość w stosunku do tradycyjnej wytwórczości ceramiki, którą przez tysiąclecia, już od epoki neolitu wykonywano ręcznie w ramach gospodarstw domowych lub wspólnot plemiennych. Jako pierwsi koło garncarskie na naszych ziemiach wprowadzili Celtowie; niektórzy zresztą badacze dopatrują się także tradycji celtyckich w produkcji naczyń z pierwszych wieków naszej ery, chociaż w owym czasie nowe wzorce technologiczne i organizacyjne, których jednym z przejawów było rozwinięta produkcja garncarska, przejmowane były z kręgu cywilizacji śródziemnomorskiej. Tak więc mamy tu do czynienia z rodzimą produkcją ceramiki, opartą na importowanej z południa Europy technologii wyrobu naczyń w warsztatach rzemieślniczych. Formy wytwarzanych tu naczyń nawiązywały bezpośrednio do produktów ceramicznych ówczesnych prowincji rzymskich. W kulturze przeworskiej produkcja tego typu naczyń skupiała się w kilku ośrodkach. Największe z nich zlokalizowane były w Małopolsce, w okolicach dzisiejszego Krakowa. Na przykład w rejonie Nowej Huty odkryto skupisko ponad 150 pieców garncarskich. Nieco mniejsze centra garncarskie funkcjonowały także na terenie Górnego i Dolnego Śląska, również w Wielkopolsce i na Kujawach.
„Ceramikę siwą” wykonywano na szybkoobrotowych, zapewne dwutarczowych kołach garncarskich o napędzie nożnym, a zdobiono metodą wyświecania powierzchni, najczęściej motywami geometrycznymi. Wyświecanie polegało na polerowaniu powierzchni naczynia przed jego wypaleniem kawałkiem kamienia, drewna, lub rogu, i uzyskaniu tym samym prostego, powtarzalnego ornamentu o metalicznym połysku, w postaci linii prostych, falistych i zygzakowatych. Naczynia wypalano w piecach dwukomorowych, budowanych na planie koła i częściowo zagłębionych w podłoże. Komory przedzielane były glinianym rusztem; część dolna pieca służyła do niecenia ognia, w komorze górnej odbywał się wypał ceramiki. W piecach tych, opalanych drewnem, osiągano temperaturę około 950 °C. „Siwa” powierzchnia naczynia o charakterystycznym, stalowoszarym odcieniu powstawała wskutek prowadzenia wypału w tak zwanej atmosferze redukcyjnej, czyli bez dostępu tlenu. Odbywało się to przez uszczelnienie pieca w ostatniej fazie wypału, co skutkowało wytwarzaniem się wewnątrz się tlenku węgla, czyli czadu, który to właśnie nadawał naczyniom pożądaną barwę.
„Ceramikę siwą” wytwarzano także w ośrodkach miejskich w okresie późnego średniowiecza. Wyparta została z pracowni garncarskich dopiero przez wyżej cenioną ceramikę szkliwioną. Jednak tradycja tego typu wyrobów przetrwała w wiejskich i małomiasteczkowych warsztatach ceramicznych do czasów współczesnych, przede wszystkim w krajach Europy Środkowej i Wschodniej. Obecnie „siwione” dzbany, garnki, donice i misy znajdują nabywców jako element zdobniczy nie tylko wzbogacający w naturalny sposób wnętrza o wystroju rustykalnym, ale też znakomicie komponujący się w nowoczesnych aranżacjach wnętrz.
Wazę oglądać można na I piętrze Muzeum Powiatowego w Nysie, na ekspozycji archeologicznej „Pradzieje ziemi nyskiej”
Wybrana literatura i netografia:
Prahistoria ziem polskich, t. V.
Późny okres lateński i okres rzymski, red. J. Wielowiejski, wyd. PAN 1981, s. 60-72,
P. Kaczanowski, J.K. Kozłowski,
Najdawniejsze dzieje ziem polskich, Kraków 1998, s. 306-307,
G. Glanc-Zagajna. E. Tomczak,
Okres rzymski i okres wędrówek ludów, [w]:
Archeologia Górny Śląsk, Katowice 2013, s. 138-140,
P. Szelest, P. Kucharczyk, D. Majewski,
Opracowanie wyników archeologicznych badań sondażowych na trasie planowanej budowy obwodnicy Nysy w ciągu drogi krajowej nr 41 i 46, Banie 2014, s. 78, tabl. 7.
https://pl.wikipedia.org/wiki/Ceramika_siwa
http://rcin.org.pl/Content/36565/WA308_39034_P319_O-CERAMICE-OBTACZANE_I.pdf
http://ceramikasiwa.weebly.com/
Oprac. Mariusz Krawczyk
