Czas powstania: XVII w. Wymiary: wysokość - 78 cm, szerokość - 100 cm Materiał i technika: olej na płótnie
Czas wakacji i urlopów, to momenty kiedy mamy trochę czasu, aby zatrzymać się, zachwycić otaczającą nas przyrodą i dziełami sztuki. Na ekspozycji stałej Galerii Malarstwa Muzeum Powiatowego w Nysie znajduje się obraz „Narcyz”, który został wybrany na obiekt miesiąca z uwagi na refleksyjny temat, subtelną kolorystykę i głębię przestrzeni, dzięki zastosowanej perspektywie powietrznej.
Tematyka obrazu to mit o Narcyzie, który mocno zakorzeniony jest w kulturze i podejmowany był przez wielu artystów malarzy i pisarzy. Jest symbolem miłości własnej, odwrócenia się od świata i egoizmu. Czy właśnie takie treści można dostrzec w „Narcyzie” z nyskiego muzeum?
Obraz datowany jest na XVII w. Jego historia jest nieznana. Nie wiadomo skąd i jak dokładnie trafił do zbiorów muzealnych. Biorąc pod uwagę tematykę obrazu i walory artystyczne, mógł stanowić dekorację pałacowych wnętrz którejś z okolicznych posiadłości.
Podczas prac konserwatorskich wykonanych w 1973 r. odkryto sygnaturę na odwrocie podobrazia płóciennego, o następujących literach: Z J. Nie udało się określić autora obrazu. Na podstawie analizy wizualnej zaliczono obraz do warsztatu włoskiego. Wspomniane prace konserwatorskie polegały na ponownym zdublowaniu obrazu, usunięciu przemalowań, oczyszczeniu z pożółkłego werniksu i punktowaniu ubytków warstwy malarskiej. Po zakończonych pracach konserwatorskich obraz odzyskał wartości ekspozycyjne, a oczyszczenie powierzchni obrazu wpłynęło na pogłębienie jego oryginalnej kolorystyki.
Kompozycja obrazu jest otwarta, jej centrum wypełnia siedząca na tle fragmentu architektonicznego postać młodzieńca zwrócona do widza en face, ukazana do wysokości kolan, z głową lekko pochyloną w stronę lewego ramienia. Postać posiada budowę atletyczną, twarz o nieco trójkątnym kształcie i regularnych rysach. Podłużne oczy, lekko przymknięte, wpatrzone - raczej nieśmiało i spokojnie - w swoje odbicie w lustrze wody. Włosy młodzieńca są półdługie, opadają na oba ramiona. Prawa ręka zgięta w łokciu, wyprostowana dłoń uniesiona ku górze. Lewa ręka nieco zgięta w łokciu, z dłonią spoczywającą na kamiennej ławce, wokół nadgarstka zawiązany sznur. Postać młodzieńca jest naga, od pasa przykryta luźną draperią przerzuconą przez lewe biodro i odsłaniającą prawie w całości prawą nogę. Przez lewe ramię przerzucony został rzemień spięty dekoracyjną zapinką, u prawego boku przy biodrach torba ze strzałami. W narożu obrazu dwa psy myśliwskie - widoczne są tylko ich głowy, wpatrujące się w twarz młodzieńca.
Na ostatnim planie obrazu pejzaż górski. W lewym dolnym narożu sceny uśmiechnięte odbicie twarzy młodzieńca w tafli wody, wokół twarzy kwiatki (narcyzy). Odbicie twarzy ujęte we fragmencie, częściowo wychodzące poza kadr obrazu. Takie ujęcie kompozycyjne, w którym niektóre elementy obrazu wykraczają poza jego ramy, inicjuje wyobraźnię dla zbudowania szerszego obrazu - niejako zaprasza do interpretacji i zmusza odbiorcę do dopełnienia. Jest to zapowiedź stosowanej od XVIII w. kompozycji otwartej.
Kolorystyka obrazu sprzyja spokojnej kontemplacji zawartych w nim treści. Dominuje jasny róż karnacji młodzieńca, którego muskularne ciało wypełnia główną część sceny. Zza pleców Narcyza wyłania się głęboka perspektywicznie i odległa przestrzeń pejzażu górskiego, namalowana w odcieniach błękitów. Za prawym ramieniem postaci widoczny fragment korony drzewa ujętej w fazie największego rozkwitu, widoczna jest bowiem korona drzewa obrośnięta bujnymi liśćmi. Na lewo od Narcyza miękkim modelunkiem światłocieniowym opracowany fragment architektury z umieszczoną na nim płaskorzeźbą i gzymsami, utrzymany w odcieniach brązów. Dodatkowo dekoracyjnym elementem jest oliwkowozielony bluszcz oplatający profilowany gzyms architektury.
Wszystkie wymienione elementy - kompozycyjne i kolorystyczne - powodują, że obraz utrzymany jest w wyjątkowym klimacie. Twarz młodzieńca jest bardzo spokojna, zrelaksowana, wyraża błogostan i samouwielbienie. Delikatna karnacja postaci Narcyza w połączeniu z subtelną, różowo-błękitną tonacją obrazu daje sielską, spokojną i pogodną atmosferę. Zakłóca ją jedynie widok psów myśliwskich przy nogach młodzieńca. Przybiegły zdyszane i sprawiają wrażenie, jakby chciały przerwać Narcyzowi wpatrywanie się w swoje oblicze, przywołując go do rzeczywistości, a on delikatnie je uspakaja i ucisza gestem dłoni uniesionej do góry.
Pod tą pozornie lekką i przyjemną atmosferą obrazu kryją się głębsze treści. Jak pisze Owidiusz w „Metamorfozach” - Narcyz wyróżniał się wielką urodą. Czas spędzał w górach i lasach, gdzie znały go wszystkie nimfy. Kochało go wiele dziewcząt ale Narcyz zainteresowany był tylko polowaniem, obojętny na wzbudzane przez siebie uczucia. Za odtrącenie miłości nimfy Echo, spotkała go kara od bogini Nemezis. Pewnego upalnego dnia bogini zawiodła polującego młodzieńca nad źródło, gdzie chcąc ugasić pragnienie pochylił się nad taflą wody i ujrzał swoje oblicze - zakochując się w nim bez pamięci. Nie była to szczęśliwa miłość, ponieważ Narcyz, nie mogąc dotknąć swoje twarzy, wpatrywał się w nią bezustannie i zobojętniał na świat zewnętrzny. Umarł z tęsknoty.
Mit o Narcyzie jest opowieścią o ludzkim egoizmie i samouwielbieniu. Jest też mitem o zgłębianiu własnej osobowości. Wielu artystów podejmowało temat Narcyza w malarstwie, widząc w jego odbiciu kogoś innego, ale większość z nich skupiał się na potępianiu postawy narcystycznej. Dla porównania jak inne może być ujęcie tego samego motywu można przyjrzeć się obrazowi Caravaggia, u którego postać Narcyza wypełnia cały obraz. Z wielkim napięciem oraz lękiem, zahipnotyzowany Narcyz wpatruje się w swoje odbicie w tafli wody. Zagłębianie się w siebie jawi się tutaj jako proces bardzo niebezpieczny, grożący rezygnacją ze świata zewnętrznego. Dlatego też brak jest dodatkowych elementów w tle obrazu, bo nie są one dla Narcyza istotne.
Narcyz z nyskiej galerii jest jak najbardziej osadzony w przyrodzie, którą wykorzystano dla zastosowania perspektywy powietrznej, przez co uzyskano wyjątkową głębię obrazu. Temat służy autorowi do zastosowania nowatorskich rozwiązań - jak wspomniana kompozycja otwarta i skupienie się na studium postaci ludzkiej i jej uczuć. W obrazie Narcyza z naszego muzeum przewija się też bardzo istotny wątek miłości własnej, bowiem akceptując siebie, otwieramy sobie możliwości rozwoju społecznego i w pełni cieszymy się życiem. Zachęcamy więc do kontemplacji obrazu przepełnionego tak pogodnymi treściami.
Wybrana literatura i netografia:
Karta inwentarzowa Muzeum Powiatowego w Nysie
Parandowski J., Mitologia, Warszawa 1979, s. 138-139.
Pawlik K., Zarys historii muzeów w Nysie od końca XIX wieku do 1945, [w:] "Muzealnictwo" nr 40, Warszawa 1998.
Pischinger L., Dokumentacja konserwatorska obrazu „Narcyz”, 1973, Archiwum dokumentacji konserwatorskiej Muzeum Powiatowego w Nysie.
