Czas powstania: ok. 1610 r. Miejsce powstania: Śląsk Materiał i technika: szkło ryte diamentem, malowane na zimno temperą Wymiary: wys. 54,5 cm Ø 8 cm, Ø13 cm; wys. 54 cm, Ø 7 cm, Ø 13,5 cm
Jako październikowy obiekt miesiąca, chcielibyśmy przybliżyć Państwu parę szklanic dekorowanych temperą, które obok szklanicy Św. Jadwigi są jednymi z najcenniejszych zabytków szklarskiego rzemiosła artystycznego w zbiorach nyskiego muzeum. Szklanice są przykładem wilkomów cechowych, niezwykle rzadkich z uwagi na wykorzystany materiał. Wilkomy, czyli puchary poczęstne, służące do picia piwa lub wina podczas ważnych uroczystości cechowych (między innymi podczas konfraterni nowych członków) wykonywane były zazwyczaj z dużo bardziej trwałych materiałów, takich jak cyna. Z tego względu też, tylko nieliczna grupa szklanych wilkomów zachowała się do czasów nam współczesnych. Szklanice cechowe to dużych rozmiarów naczynia o cylindrycznym kształcie, bogato dekorowane malarskimi przedstawieniami oraz rytowanym zdobieniem. Każda z nich odznacza się wysoką wartością artystyczną oraz bogatą ikonografią, na którą składają się sceny religijne, personifikacje cnót oraz przedstawienia godeł cechowych lub narzędzia pracy. Najstarszymi zachowanymi szklanicami w zbiorach polskich są wilkomy Cechu Wielkiego w Gnieźnie z wyobrażeniem Ofiary Izaaka (1596 r.), śląski puchar Strzelców Miejskich (1597 r.) oraz wilkom z godłem cechu foluszników z 1599 r. (Muzeum Narodowe we Wrocławiu).
Szklanice nyskie na tle zachowanych zabytków stanowią wyjątkową pozycję z uwagi na ich bardzo dobry stan zachowania, zdobienie wykonane temperą na zimno oraz dekorację rytą diamentem. Obiekty datowane są na początek XVII w., mają cylindryczny, smukły kształt o poszerzonej stopie dmuchanej osobno. Szklanice zdobią przedstawienia w układzie pasowym o tematyce religijnej i alegorycznej. Na jednej z nich, w centralnym ujęciu ukazana została chusta Veraikon, którą przed sobą prezentuje św. Piotr. Chusta podtrzymywana jest przez św. Pawła i św. Jakuba. Na drugiej szklanicy ukazane zostały dwie siedzące postacie kobiece - personifikacje Wiary i Sprawiedliwości, co potwierdzają łacińskie inskrypcje „FIDES” oraz „IUSTITIA” oraz atrybuty: kielich, biblia i krzyż (Wiara); miecz i waga (Sprawiedliwość). Centralne partie sceny malarskiej ujęte zostały od dołu i od góry dekoracją rysowaną diamentem w formie rozbudowanego ornamentu roślinnego, co tym samym tworzy trójpasowy podział zdobienia: malarski i ryty. Przedstawienia św. Piotra w otoczeniu św. Pawła i św. Jakuba z chustą św. Weroniki, jak również personifikacje Wiary i Sprawiedliwości wykonane zostały temperą na zimno. Barwy do dziś wyróżniają się intensywnością i świeżością koloru, podkreślając tym samym okazałość szklanic. Kolorystyka oscyluje wokół trzech barw: czerwieni, zieleni i żółcieni, które uzupełnione są brązem i bielą w karnacjach ciała, barwie włosów oraz zarostu. Ze względu na zastosowaną technikę malowania na zimno, tzn. bez ponownego wypalenia powstałego zdobienia, farba wraz z upływem czasu uległa stopniowemu skruszeniu, dlatego też nie zachowała się w całości. Pomimo widocznych ubytków, sceny ukazane na szklanicach wciąż zachwycają wielobarwną malaturą oraz ujmującą prostotą modelunku postaci.
Ta osobliwa plastyka przedstawień figuratywnych była charakterystyczna dla przełomu XVI i XVII w. Modelunek sylwetek był schematyczny, a twarze - ich kształt i wyraz były bardzo do siebie zbliżone, przez co zatracano pewien indywidualizm ukazanych postaci. Światłocień najczęściej był wydobywany poprzez nałożenie blisko siebie drobnych, ciemniejszych kreseczek. Natomiast głębię w obrębie jednego tonu uzyskiwano poprzez kilkukrotne nałożenie tego samego koloru. Wyraźny kontur podkreślał modelunek sylwetki, fałdowania szat, kształt dłoni czy rysy twarzy. Podobne cechy plastyki odnajdujemy w dekoracji malarskiej nyskich szklanic, zwłaszcza w fizjonomii ukazanych postaci. Szerokie, okrągłe twarze o małych i ciemnych oczach, osadzonych blisko siebie z wyraźnymi dysproporcjami, a także bulwiaste nosy zaznaczone jedną linią, prowadzoną od brwi do płatka nosa, zdradzają pewne braki umiejętności malarskich w modelunku lica ukazanych postaci (św. Piotr i Chrystus na chuście św. Weroniki). Taki sposób ukazania figur nie jest jednak pozbawiony wdzięku i pewnej lekkości w próbie werystycznego ujęcia sceny.
Dużo większą biegłością i umiejętnością malarską odznaczają się przedstawienia siedzących kobiet ze szklanicy o alegorycznej tematyce. Odtworzone personifikacje Wiary i Sprawiedliwości wykonane zostały na podstawie sztychów Josta Ammana, niezwykle popularnych na przełomie XVI i XVII w. Dekoracje malarskie odtwarzane według wzorników tego twórcy znajdują się między innymi na szklanicach w Muzeum w Jeseniku (personifikacje Wiary, Nadziei i Sprawiedliwości), w Umleckoprumyslovego Museum w Pradze (personifikacja Fortuny i Miłości) oraz na niezachowanych do dziś wilkomach z nyskiego ratusza (Wiara, Nadzieja, Sprawiedliwość) i dawnego Schlesisches Museum für Kunstgewerbe und Altertümer we Wrocławiu (Fortuna). Przedstawienia figuralne wymagały większej biegłości w posługiwaniu się nie tylko pędzlem ale i diamentem, dlatego chętnie zapożyczano powszechne w dobie renesansu wzory ze sztychów. Przedstawienia kopiowano z dużą dokładnością, unikając dzięki temu błędów anatomicznych i dysproporcji w modelunku figury. Na Śląsku najbardziej popularny był właśnie Jost Amman i personifikacje Sprawiedliwości, Wiary, Nadziei i Fortuny.
Figuratywna malatura na szkłach nyskich stanowi jej główną dekorację, ryt diamentem jest tylko jej uzupełnieniem podkreślającym wytworność wilkomu cechowego. Rysunek o powtarzającym się motywie plecionki, trójdzielnie rozczłonkowanych liści, kwiatów w rozkwicie oraz pionowej gałązki o rozbudowanym listowiu, wykonany został delikatną, niemal szkicową kreską. Kontury zarysowanych wzorów wypełnione poprzez drobne kreseczki, podkreślają wyrazistość rysunku. Dodatkowo zdobienie wzbogacono złoto-zieloną malaturą w pojedynczym, poziomym pasie okalającym szklanicę. Prowadzone linie dekoracji rytej zdradzają jednak brak pełnej biegłości kaligraficznej oraz precyzyjnego wykończenia.
Taka forma dekoracji malarskiej i rytej była najbardziej powszechna w okresie XVI i XVII w. Technika malarstwa emaliowego została zaczerpnięta z Wenecji w XVI w. i rozpowszechniona zwłaszcza na Śląsku, Czechach i w Turyngii. Emaliami były farby kryjące, opakowe, które otrzymywano przez zmieszanie łatwo topliwego mielonego szkła z barwiącymi tlenkami metali. Zasób barw ograniczał się do bieli, zieleni, błękitu, żółci, bolusa, brązu i szarości. Utrwalono je na powierzchni szkła przez wypalenie w niewysokiej temperaturze. Malarstwem na szkle trudnili się szklarze miejscy, u których wymagane były wysokie umiejętności manualne lub też specjalnie zatrudnieni malarze. Obok farb emaliowych stosowano także farby żywiczne, które nie wymagały ponownego wypalenia jak w przypadku szklanic nyskich. Malatury były najpowszechniejszą formą dekoracji szklanic cechowych – ich gładkie i jednolite szkło idealnie nadawało się do zdobień ukazujących przedstawienia figuralne lub herbowe, ożywiając tym samym proste kształty naczyń. Sztuka rysowania szkieł diamentem była trudniejsza od malarstwa i być może dlatego nie trwała na Śląsku zbyt długo (XVI/XVII w.). Poziom artystyczny rysunku diamentem na szkłach śląskich był zróżnicowany, świadczy to jednak o potrzebie poszukiwań nowej ekspresji wyrazu, które wybiegały poza malarstwo. Ten rodzaj zdobnictwa powróci dopiero w szkłach osiemnastowiecznych rżniętych, będąc jednym z najlepszych przejawów kunsztu śląskiego szklarstwa.
Wybrana literatura:
Buczkowski K., Artystyczne szkło w okresie renesansu i wczesnego baroku [w:] Polskie szkło do połowy 19 wieku, red. Kamieńska Z., Wrocław 1974 r. s. 75 – 82
Chrzanowska A., Śląskie szkła ryte diamentem z XVI i XVII wieku w zbiorach polskich [w:] Roczniki Sztuki Śląskiej, t. III, Wrocław 1965 r., s. 146 – 155
Chrzanowski T., Blask śląskiego rzemiosła artystycznego [w:] Oranemnta Silesiae. Tysiąc lat rzemiosła artystycznego na Śląsku, red. Starzewska M., Wrocław 2000, s. 14 – 44 Jost Ammans Wappen und Stammbuch. Liebhaber-Bibliothek Alter Illustratoren in Facsimilie-Reproduction, III. Auflg, Munchen 1893, s. 21, 63
Samek J., Polskie rzemiosło artystyczne. Czasy nowożytne, Warszawa 1984, s. 177 – 179
Słownik terminologiczny sztuk pięknych. Wydanie piąte, Warszawa 2007, s. 100
