Logo

Muzeum Powiatowe w Nysie

48-300 Nysa, ul. Biskupa Jarosława 11, tel. 77 433 20 83, 77 435 50 10

Lipiec


Powiększenie
Powiększenie
Powiększenie

Neolityczna siekiera miedziana


Czas powstania:
V/IV tysiąclecie p.n.e.
Wymiary: długość - 15,5 cm; maksymalna szerokość - 5,5 cm; średnica otworu - 3 cm
Materiał i technika: miedź, odlew z formy i kucie na zimno lub po podgrzaniu w ognisku

Epoka neolitu przyniosła doniosłe zmiany w gospodarce oraz życiu społecznym ludności mezolitycznej. Młodsza epoka kamienia przyniosła rozwój hodowli i rolnictwa, udoskonalenie sposobów zdobywania żywności oraz wytwarzanie produktów ubocznych (np. tekstyliów), a także wynalezienie garncarstwa i tkactwa. Równie ważne były zachodzące podczas „rewolucji neolitycznej” przemiany społeczne. Poprawa jakości życia, ekspansja na nowe tereny, zakładanie stałych osiedli i miast (np. Jerycho, Çatalhöyük) wraz z wcześniej wymienionymi czynnikami spowodowały gwałtowny wzrost demograficzny, co wraz z wykształceniem się społeczeństwa hierarchicznego doprowadziło do pojawienia się konfliktów, nierzadko rozwiązywanych za pomocą siły.

Wśród wielu rodzajów broni używanych w neolicie, największym szacunkiem cieszył się topór. Jest to narzędzie uniwersalne, mogące służyć zarówno do pracy, jak i do walki. Kult siekier i toporów przejawia się w źródłach archeologicznych występowaniem na stanowiskach miniaturowych wyobrażeń tych narzędzi. Ze względu na swą wielkość, konstrukcję, bądź też sposób lub materiał z którego zostały wykonane, nie mogły służyć do pracy. Wykonywane były z różnych materiałów np. gliny, kości lub kamienia. Używano ich prawdopodobnie jako talizmanów i zawieszano na szyjach lub wykorzystywane były w obrzędach.

Głównym surowcem, z którego wykonywano neolityczne topory i siekiery był kamień i krzemień. Topory wykonywane były z kamienia gładzonego (popularnym surowcem był serpentynit) i charakteryzowały się masywnością. Posiadały wywiercony otwór, na który nasadzano stylisko. Siekiery wykonywane były z krzemienia, były mniej masywne i bardziej ostre od toporów. Inny był również sposób zamontowania na drzewcu. Siekiery nie posiadały otworu, a mocowane były przy pomocy sznura i klejów organicznych na rozszczepionym stylisku.
Nazwy epok archeologicznych mogą być mylące. Określenie „epoka kamienia” sugeruje, iż narzędzia w neolicie wykonywane były wyłącznie z tego surowca. Nie jest to prawdą. Jednym z surowców - choć rzadko spotykanym - wykorzystywanym do produkcji narzędzi w neolicie, była miedź. Ze źródeł archeologicznych znamy przykłady wykorzystania miedzi do produkcji m in. toporów i siekier. Metalurgia miedzi rozwinęła się równolegle w kilku ośrodkach na terenie Europy (np. na Cyprze, na Bałkanach lub w Irlandii). W ciągu produkcyjnym używano głównie rudy miedzi (np. malachitu lub azurytu), korzystano również ze złóż tzw. miedzi rodzimej, czyli czystej postaci tego pierwiastka. Po wytopieniu surowca w piecach, formowano go nierzadko w charakterystyczne, trapezowate sztabki, tzw. grzywny, które mogły być środkiem płatniczym. Miedź jest materiałem bardzo plastycznym, więc kuto ją na zimno, jednak znano również różne techniki odlewania w formach.

Wyjątkowość występowania przedmiotów miedzianych na neolitycznych stanowiskach archeologicznych spowodowana jest niewielkim rozpowszechnieniem tego surowca, a także tym, iż wiedza na temat wytopu i obróbki tego materiału dostępna była tylko nielicznym. W połączeniu z wyjątkowym, przyciągającym wzrok wyglądem sprawiało to, iż przedmioty z tego metalu były traktowane w neolicie jako „elitarne”.

W zbiorach Muzeum w Nysie znajduje się miedziany siekieromłot z okresu neolitu, odnaleziony w Karłowicach Małych. Przedmiot datowany jest na V/IV tysiąclecie p.n.e. Siekieromłot wyraźnie przewęża się od okolic ostrza ku obuchowi i ma mocno zaznaczoną tuleję przy otworze na stylisko. Wyjątkowość występowania tego typu przedmiotów sugeruje, iż był on insygnium władzy, przedmiotem świadczącym o potędze i wpływach danej osoby. Być może znaleziony siekieromłot należał do przywódcy, wodza wojowników lub kapłana. Na pewno był on jedynie przedmiotem symbolicznym, paradnym, gdyż miedź jest surowcem zbyt miękkim, by wykonane z niej topory bojowe lub siekiery przeznaczone do pracy, mogły spełniać swoje funkcje. Podobne artefakty odkrywane są w grobach megalitycznych (tzw. grobowcach kujawskich) kultury pucharów lejkowatych, w których grzebano bardzo ważne dla poszczególnych społeczności osoby. Niestety, nie znamy kontekstu odkrycia karłowickiego siekieromłota. Został odnaleziony podczas prac rolnych prowadzonych w 2003 lub 2004 roku i oddany na skup złomu. Lokalny pasjonat historii, Janus Skop odnalazł przedmiot i przekazał go Wojewódzkiemu Konserwatorowi Zabytków w Opolu, który następnie powierzył go Muzeum w Nysie. Technologicznie, artefakt został wykonany poprzez odlanie w formie, a następnie obrobiony kuciem na zimno lub też po podgrzaniu w ognisku.

W 2015 r. Instytut Archeologii Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu oraz Akademia Górniczo-Hutnicza w Krakowie we współpracy z Muzeum w Nysie przeprowadziły analizy specjalistyczne oraz konserwację zabytku. W wyniku badań przedmiot sklasyfikowano jako siekieromłot typu Szendrő, wariant A. Artefakt został wytworzony w pracowni metalurgicznej na dzisiejszym pograniczu słowacko-węgierskim na przełomie V i IV tysiąclecia p.n.e. Następnie został przetransportowany prawdopodobnie w wyniku wymiany w okolice Nysy przez nosicieli kultury pucharów lejkowatych lub ludność kultury lendzielsko-polgarskiej.

Zwiedzający mogą podziwiać ten wyjątkowy przedmiot, jak również kamienne i krzemienne topory i siekiery na stałej ekspozycji „Pradzieje ziemi nyskiej”, znajdującej się na I piętrze Muzeum w Nysie.

Wybrana literatura:

J. Bąbel, Kult topora w neolicie ziem polskich, [w:] „Wiadomości Archeologiczne”, 1980, t. XLV(1), s. 3-45;
M. Bailly, Stone Toolsand CopperTools in Late NeolithicWestern Europe: what Relationships, what Substitution? From Common Sense to Research Agenda, [w:] P. Jockey (red.) „Interdisciplinary Studies on Mediterranean Ancient Marble and Stones”, s. 865-877;
M. Barber, Metal in the Late Neolithic and Early Bronze Age, praca seminaryjna, < https://shareweb.kent.gov.uk/Documents/leisure-and-culture/heritage/serf-seminar-papers-neolithic-and-early-bronze-age/martyn-barber.pdf> [dostęp 30.06.2014]
K. Adamczak, K. Dobrzański, A. Garbacz-Klempka, Ł. Kowalski, Siekieromłot typu Szendrő z Karłowic Małych, woj. opolskie w świetle analiz archeologicznych i metaloznawczych (w druku)

Oprac. Krzysztof Dobrzański