Czerwiec

Bartholomeus van der Helst (1613-1670), "Portret nieznanego mężczyzny"

Czas i miejsce powstania: 1649 r., Amsterdam
Wymiary: wysokość - 67 cm, szerokość - 55 cm
Materiał i technika: olej na płótnie

Bartholomeus van der Helst to jeden z najznakomitszych portrecistów złotego wieku sztuki holenderskiej. Malarz rodziny Orańskich, znany i ceniony nie tylko w samej Holandii, ale także poza jej granicami. Żył i tworzył w Amsterdamie, pozostawiając po sobie bogaty dorobek artystyczny. Obecnie największa kolekcja jego dzieł znajduje się w Rijksmuseum (Amsterdam).
W polskich zbiorach odnajdziemy tylko kilka obrazów jego autorstwa: Autoportret (1667 r.) w Muzeum Narodowym w Warszawie, Portret mężczyzny (1660 r.) w Państwowych Zbiorach Sztuki na Wawelu oraz Portret mężczyzny (ok. 1650 r.) w Muzeum Narodowym w Poznaniu. Płótno przedstawiające wizerunek damy z książką B. van der Helsta stało się częścią prywatnej kolekcji Jana Feliksa i Walerii Tarnowskich w Dzikowie. Muzeum w Nysie również może poszczycić się posiadanymi portretami autorstwa Bartholomeusa van der Helsta, jak również jego syna Lodewijka.
Bartholomeus van der Helst urodził się ok. 1613 roku w Haarlemie, jako drugi syn Lodewijka Lowysa van der Helsta i Aeltje Bartels. Ojciec malarza prowadził w rodzinnej miejscowości karczmę pod nazwą „Den gecroonde Oijevaar”, w latach 1625–1627 otworzył kolejną w Amsterdamie, jednak ostatecznie powrócił do Haarlemu. Czternastoletni wówczas Bartholomeus po raz pierwszy przebywał dłuższy czas w Amsterdamie – nie wiadomo czy powrócił z matką i ojcem do rodzinnego miasta, czy już wówczas pozostał w jednym z najpotężniejszych ośrodków europejskich, pobierając tam pierwsze nauki (prawdopodobnie u Nicolaesa Eliaszoona Pickenoy’a). W krótkim czasie stał się czołowym portrecistą amsterdamskiego patrycjatu, jednym z najbardziej popularnych artystów holenderskich, cenionym nawet bardziej od Halsa i Rembrandta. Kiedy J. Reynolds odwiedził Amsterdam w 1782 roku, wyraził się o jednym z jego obrazów: „być może jest to pierwszy portret na świecie, zawierający w sobie więcej tych cech szczególnych, które sprawiają, że portret jest doskonały niż wszystkie inne, jakie kiedykolwiek widziałem”.
W jego bogatym dorobku można odnaleźć serię oszczędnych i subtelnych w swoim charakterze konterfektów – ukazanych na ciemnym tle, typowych dla holenderskiej konwencji portretowej. W ten schemat kompozycyjny i formalny wpisuje się Portret nieznanego mężczyzny ze zbiorów Muzeum w Nysie. Obraz powstał w 1649 roku, na ostatnim etapie najlepszego okresu twórczości artysty wyróżniającego się wysublimowanym, indywidualnym stylem. Portret pierwotnie znajdował się w kolekcji Marianny Orańskiej, zapewne zdobiąc jeden z salonów pałacu w Kamieńcu Ząbkowickim. Najpewniej w 1945 roku (wraz z pozostałą częścią kolekcji) obraz został wywieziony na teren CSRS (Czechosłowacka Republika Socjalistyczna), skąd w 1963 roku został przekazany do Muzeum w Nysie wraz z dwudziestoma trzema innymi obiektami z kolekcji ząbkowickiej.
Obraz przedstawia korpulentnego mężczyznę w średnim wieku ukazanego w popiersiu. Postać zwrócona jest w trzech czwartych w prawo, z głową i wzrokiem skierowanym na widza, ubrana w czarny strój z rzędem małych guzików; przez prawe ramię ma przewieszony płaszcz w tym samym kolorze. Od ciemnej całości bardzo wyraźnie odcina się biały kołnierzyk ciasno zapięty pod szyją, z dekoracyjnymi dwoma chwostami. Twarz portretowanego jest okrągła, z wyraźnie zaznaczonym podbródkiem. Mężczyzna ma jasnoróżową karnację o delikatnie podkreślonych rumieńcach na policzkach, długi i prosty nos, szaroniebieskie oczy, ciemne brwi oraz usta o regularnym kształcie – zacienione przez krótko przystrzyżony wąsik, pod dolną wargą niewielki kosmyk bródki. Lekko falowane, ciemnobrązowe włosy z krótko przyciętą grzywką sięgają do ramion, zasłaniając uszy. Postać została ukazana na ciemnym tle utrzymanym w szarozielonej tonacji, które potraktowane jest gradacyjnie: wokół postaci koloryt jest rozjaśniony, ciemnieje natomiast w obrzeżach płótna. W prawym górnym rogu znajduje się sygnatura „B van der Helst 1649”. Autor w portrecie nie zdecydował się na ukazanie jakiegokolwiek ruchu, nie namalował nawet dłoni, które zdają się być nieodłącznym elementem portretu holenderskiego, dopełniającym charakter osoby przedstawianej. W obrazie cała uwaga koncentruje się na spokojnej twarzy, wyłaniającej się z mroków tła i ubioru, a zwłaszcza na błyszczących, przedstawionych niezwykle realistycznie oczach. Mężczyzna patrzy przenikliwym i skupionym wzrokiem wprost na widza, jego jasno oświetlona prawa część twarzy kontrastuje z cieniami rzucanymi po jej lewej stronie – wokół oka, ust i nosa. Portret namalowany jest niezwykle starannie, z dbałością o każdy szczegół, co ujawnia perfekcyjnie wypracowane rzemiosło. Artysta zaznaczył nawet przebijający się przez skórę policzków zarost, w doskonały sposób oddał głębię kolorytu skóry i jej miękkość, blik w oku oraz subtelność modelunku. Dukt pędzla jest tu praktycznie niezauważalny, przez co powierzchnia obrazu staje się niemal idealnie gładka. Helst dzięki zmysłowi obserwacji potrafił uchwycić w postawie, geście i wyrazie twarzy żywą naturalność mężczyzny, jego spokój i wytworność spojrzenia. Tego rodzaju przedstawienie jest już zapowiedzią innej sztuki portretowej Holandii: dalekiej od ukazywania zewnętrznych, przypadkowych cech bohaterów, a zmierzającej do większego realizmu i pogłębienia psychologii portretowanych. Obraz wyróżnia się oszczędnością w doborze środków artystycznego wyrazu, prostotą i spokojem. Wydaje się, że najważniejszym celem malarza stała się tu wewnętrzna treść obrazu – potrzeba uchwycenia w twarzy mężczyzny prawdy niewyrażonej żadnymi zewnętrznymi atrybutami, skupieniu się na spojrzeniu będącym odbiciem „stanu duszy”.

Literatura:

Białostocki J., Walicki M., Malarstwo europejskie w zbiorach polskich 1300–1800, wyd. Auriga, Warszawa 1958.
Dobrzycka A., M. Walicki, Portret holenderski XVII w. w zbiorach polskich [katalog wystawy], Poznań 1956.

Oprac. Ewelina Kwiatkowska