Autor: nieznany Miejsce i czas powstania: ok. 1900 r. Materiał i technika: odlew gipsowy wykonany w formie traconej, wierzchnia warstwa gipsu pomalowana w celach estetycznych ok 2011 roku. Wymiary: wysokość - 45 cm, szerokość - 46 cm, głębokość - 19 cm
Popiersie przedstawia portret rzeźbiarski młodego mężczyzny z profilu. Głowa naturalnej wielkości zwrócona w prawo. Portretowany ma szlachetne, regularne rysy twarzy, wzrok skierowany na wprost. Włosy krótkie, zaczesane do tyłu z przedziałkiem na środku. Wąs na końcówkach podkręcony do góry, broda krótko przystrzyżona w szpic. Szyja zasłonięta stójką koszuli i kokardą. Widoczna bluza oficerska z wyłożonymi połami i epoletami na ramionach. W tle popiersia, prostokątna kompozycja z widokiem „przymglonej” panoramy fortu od strony morza z unoszącą się w przechyle kanonierką SMS Iltis. Całość zwieńczona na wysokości potylicy portretowanego nieproporcjonalnym, wydłużonym, unoszącym się stworem - przypominającym chińskiego smoka.
Na podstawie popiersia inskrypcja: 18(73) NEISSE, 1900 (T)AKU - HANS HELLMANN.
Rzeźba pochodzi prawdopodobnie ze zbiorów przedwojennego Muzeum Sztuki i Starożytności w Nysie. Nie wiadomo w jakim celu została wykonana. Można przypuszczać że jest to niezrealizowany model przygotowany na konkurs rzeźby upamiętniającej portretowanego w przestrzeni publicznej, docelowo wykonanej z brązu. Przez lata zapomniana rzeźba znajdowała się w magazynie. W 2011 roku obok popiersia Johannesa Hellmanna, również popiersie jego syna Hansa zostało poddane renowacji i estetyzacji.
Hans Hellmann - ur. w Nysie 6 grudnia 1873 r., zginął 17 czerwca 1900 r. koło Tiencin w Chinach. Był synem Johannesa Hellmanna, byłego burmistrza Gliwic, syndyka miejskiego w Nysie - wybitnej postaci Śląskiego Pożarnictwa, zwanego „ojcem śląskich strażaków”, a także prezesa Nyskiego Towarzystwa Sztuki i Starożytności, które w 1897 roku powołało do życia Muzeum w Nysie.
Hans dorastał w Nysie. W kwietniu 1892 wstąpił jako kadet do Kaiserliche Marine (marynarki wojennej Cesarstwa Niemieckiego). Najpierw został przydzielony do Drugiej Sekcji Artylerii Morskiej i służył na statku szkolnym SMS Stein. We wrześniu 1895 r. uzyskał awans na porucznika marynarki.
W listopadzie 1898 r. został skierowany do służby na kanonierce SMS Iltis zbudowanej przez Gdańską stocznię Schichau Danzig w tym samym roku. Z powodu wybuchu zbrojnego „Powstania bokserów” (1899-1901), wiosną 1900 r. jego okręt został wysłany w składzie floty cesarskiej do wybrzeży Chin, aby wspierać siły „koalicji ośmiu krajów”, w której obok Niemiec uczestniczyły: Francja, Wielka Brytania, Rosja, Japonia, USA, Włochy i Austro-Węgry. Niemcy od 1897 roku posiadały wydzierżawioną koncesję Jiaozhou/ Kiautschou.
SMS Iltis brał udział w bitwie o forty Dagu/Taku u ujścia rzeki Hai He nie opodal miasta Tiencin. Rankiem 17 czerwca 1900 r. po odrzuconym ultimatum ewakuacji fortów, Chińczycy rozpoczęli ostrzał kanonierek alianckich, które wzięły udział w walce. Były to obok Iltis brytyjski Algerine, francuski Lion, rosyjskie Bobr, Korejez i Giljak, który pierwszy został unieruchomiony po trafieniu. Z powodu awarii systemów dowodzenia po trafieniu SMS Iltis niespodziewanie wyprzedził Algerine i jako statek prowadzący ściągnął ogień ze strony Chińczyków. Otrzymała łącznie 21 trafień, z których jedno ciężkie 24 cm uderzenie przeszło prosto przez burty, ale na szczęście eksplodowało dopiero na przeciwległym brzegu Hai Ho.
Na pokładzie SMS Iltis służyło 121 marynarzy, Hans Hellmann pełnił funkcję oficera artylerii. Podczas bitwy siedmiu członków załogi zginęło, a jedenastu zostało rannych, w tym dowódca komandor porucznik Wilhelm Lans, którego lewa noga została zmiażdżona, po tym wydarzeniu został odznaczony Orderem Pour le Mérite. Śmiertelnie ranny podporucznik Hans Hellmann zmarł.
Po bitwie SMS Iltis od 29 października 1900 do 15 kwietnia 1901 zajmował stanowisko przed Hankau nad rzeką Jangcy.
Hans Hellmann został uznany pierwszym i do czasu I wojny światowej jedynym oficerem, który poległ w bitwie na pokładzie swojego okrętu. Dla jego upamiętnienia miasto Nysa i marynarka wojenna wzniosły w Nysie pomnik, tzw. „Hellmannstein”. W tym celu wcześniej został powołany komitet z udziałem znamienitych osobistości. Pomnik stanął przy Gardenerstrasse (obecnie ul. Ogrodowa) przybrał formę kamiennego, masywnego obelisku na postumencie. W centrum górnej partii umieszczono wykonane z brązu tondo z wizerunkiem Hellmanna, zwieńczone orłem pruskim. Do dekoracji pomnika cesarz Wilhelm II dostarczył dwa działa zdobyte w Chinach, które flankowały kompozycję, a także kotwicę i łańcuch z uszkodzonego również u wybrzeży Chin krążownika SMS Cormoran, które umieszczono od frontu.
Uroczystości związane z poświęceniem pomnika rozpoczęły się 16 maja 1908 roku w kościele parafialnym pw. św. Jakuba od nabożeństwa wypominkowego w intencji Hansa Hellmanna. W plenerze obył się koncert w wykonaniu kapeli nyskiego regimentu piechoty im. von Winterfeld pod batutą kapelmistrza Gnisera. Główne uroczystości z udziałem znamienitych gości i licznie przybyłych mieszkańców, związane z odsłonięciem pomnika odbyły się następnego dnia (17.05.1908) w południe. Po zakończeniu tej uroczystości głównymi ulicami Nysy przemieścił się pochód, po czym rozpoczęto turniej strzelecki trwający do 20 maja 1908 roku. Jego uczestnicy strzelali do czterech tarcz: po jednej „Hellmann” (Hellmannsfestscheibe) i „Iltis” (Iltisfestscheibe) oraz dwie „Lans” (Lansfestscheibe) od nazwiska Wilhelma von Lansa (1861–1947), który był kapitanem wspomnianej kanonierki, na której poniósł śmierć Hans Hellmann. Von Lans w okresie późniejszym został wiceadmirałem, a następnie admirałem floty niemieckiej. Organizatorzy przygotowali także dla uczestników turnieju medale pamiątkowe oraz premie pieniężne. Przy tej okazji nyskie wydawnictwa wyemitowały serię pocztówek obrazujących pomnik.
Napis na pomniku brzmiał:
AM 17.6.1900 FIEL AN BORD
SMS ILTIS
BEI DER RUHMVOLLEN BESCHIESSUNG
DES TAKUFORTS DER KAISERLICHE OBERLEUTNANT Z.S. HANS HELLMANN
AUS NEISSE"
Należy dodać że SMS Iltis był jedynym okrętem niemieckiej marynarki wojennej, który otrzymał Order Pour le Mérite. Rozkazem (ACO) z 27 stycznia 1903 roku, jego replika mogła być umieszczona na maszcie flagowym podnośnika i po obu stronach pontonów. W 1906 r. w dzielnicy Berlina - Dahlem, jednej z ulic nadano pochodzącą od imienia statku nazwę - Iltisstrasse, innej z kolei nadano nazwę zdobytego w Chinach fortu - Takustrasse.
Sam statek został zatopiony na pocz. I wojny światowej, 28 września 1914 roku u wybrzeży Chin w porcie Tsingtau wraz z siostrzanymi statkami Luchs i Tiger oraz starą kanonierki Cormoran.
Przy okazji poszukiwań grobu Jahannesa Hellmanna na cmentarzu św. Rocha w Nysie, zostało odnalezione marmurowe epitafium poświęcone Hansowi Hellmannowi, które pierwotnie było wkomponowane w nagrobek rodzinny.
ILUSTRACJE:
1. Popiersie Hansa Hellmanna, odlew gipsowy, ze zbiorów Muzeum Powiatowego w Nysie
2. Rysunek SMS Iltis, źródło: Admiralstab der Marine: Die Kaiserliche Marine während der Wirren in China, 1900-1901, Berlin 1903 [Staatsbibliothek zu Berlin – Preußischer Kulturbesitz]
3. Wizerunek SMS Iltis, Hugo Graf (1902), źródło: Wikipedia
4. Zdobycie fortów w Taku, źródło: Wikipedia
5. Anons nt. śmierci Hansa Hallmanna w „Neisser Zeitung”
6.Medal pamiątkowy, wybity z okazji odsłonięcia pomnika Hansa Hellmanna - awers, ze zbiorów Muzeum Powiatowego w Nysie
7. Medal pamiątkowy, wybity z okazji odsłonięcia pomnika Hansa Hellmanna - rewers, ze zbiorów Muzeum Powiatowego w Nysie
8. Płyta z pomnika Hansa Hellmanna, ze zbiorów prywatnych
9. Pocztówka z wizerunkiem pomnika Hansa Hellmanna, ze zbiorów Muzeum Powiatowego w Nysie
10. Pocztówka z wizerunkiem pomnika Hansa Hellmanna, ze zbiorów Muzeum Powiatowego w Nysie
Źródła:
Zur Gunthullungsfeier des Hellmannsteines in Neisse, [w:] „Neisser Zeitung” nr, 114,; nr 115, Neisse 1908
Admiralstab der Marine: Die Kaiserliche Marine während der Wirren in China, 1900-1901, Berlin 1903 [Staatsbibliothek zu Berlin – Preußischer Kulturbesitz]
