Muzeum Powiatowe w Nysie
48-300 Nysa, ul. Biskupa Jarosława 11, tel. 77 433 20 83, 77 435 50 10
Prezentujemy amforę na której przedstawiono scenę „Ukrzyżowania”. Zabytek został znaleziony w trakcie archeologicznych badań wykopaliskowych prowadzonych w rejonie ul. Biskupa Jarosława w Nysie, w 1963 roku. Amfora zachowała się fragmentarycznie, ale została zrekonstruowana w całości, z użyciem uzupełnień gipsowych. Jest to niewielkie naczynie garnkowate, zaopatrzone w 2 pionowe, symetryczne ucha, nadające całości formę amfory. Naczynie cienkościenne, wykonane z wysokiej jakości jasnoszarej glinki, pokryte zieloną, błyszczącą glazurą. Na brzuścu naczynia widnieje dwukrotnie powtórzona, symetrycznie umieszczona scena Ukrzyżowania. Wizerunki wykonane z przygotowanej wcześniej formy, co ciekawe nie do końca są identyczne. Na pewno z tej samej formy wykonano postać Ukrzyżowanego – nieco naiwne, ale bardzo plastyczne przedstawienie postaci Chrystusa z wieloma widocznymi szczegółami jak rzeźba ciała i umęczona, brodata twarz z długimi włosami. Głowa zwieńczona koroną cierniową i trójkątnym nimbem. Wyraźnie widoczne gwoździe, a u góry krzyża tradycyjny skrót „INRI” (Iesus Nazarenus Rex Iudaeorum – Jezus Nazarejczyk Król Żydów). Jezusowi towarzyszy Matka Boża widoczna po lewej stronie. Natomiast po prawej umieszczono odziane w powłóczyste szaty dwie różne postacie męskie. Z jednej strony naczynia jest to młody mężczyzna z precyzyjnie wycyzelowanym wizerunkiem twarzy – święty Jan Ewangelista. Na stronie drugiej nieco rozmyte przedstawienie twarzy zdaje się ukazywać długowłosego mężczyznę z obfitą brodą – zapewne wizerunek świętego Jana Chrzciciela. Umieszczanie postaci Jana Chrzciciela w miejsce Jana Ewangelisty to rzadki przypadek w przedstawieniach Grupy Ukrzyżowania, ale pojawia się w sztuce środkoweuropejskiej i śląskiej szczególnie chętnie w wieku XVI.
Nyska amfora to znakomity przykład zdobionej reliefowo luksusowej ceramiki, bardzo pożądanej na Śląsku w II połowie XVI i początkach XVII w. Plastyczne zdobienia wykonywano techniką nakładkową, polegającą na ich powielaniu w przygotowanych wcześniej matrycach. Uzyskane motywy zdobnicze naklejano na powierzchnie naczyń glinianych, które następnie pokrywano glazurą i wypalano w piecu garncarskim. Inspiracje do tak tworzonych, zdobionych nakładkowo naczyń pochodziły z renesansowych Włoch, skąd w XVI wieku rozprzestrzeniły się na tereny Europy zachodniej i północnej. Posiadamy potwierdzenia archeologiczne dla funkcjonowania artystycznych warsztatów garncarskich wytwarzających takie naczynia na terenie Śląska we Wrocławiu, Brzegu, Głogowie i Bolesławcu. W Nysie nie znaleziono do tej pory bezpośrednich śladów funkcjonowania takiego warsztatu, ale pochodzące stąd znaleziska wskazują na wyraźną odrębność tego typu ceramiki, zarówno jeśli chodzi o formy naczyń, jak i tematykę plastycznych przedstawień. I tak, dla Nysy charakterystyczne są właśnie niespotykane w innych miastach Śląska dwuuche naczynia – amfory, najczęściej szkliwione na kolor zielony. Wśród motywów zdobniczych o tematyce religijnej, znamy przedstawienia Jezusa, czego przykładem jest opisywane tu naczynie, a także przedstawienia świętych. Ten ostatni trop, wiedzie nas do konstatacji, że znajdywane w Nysie wyroby miały być manifestacją katolicyzmu, który nadal, w XVI i XVII wieku dominował w biskupiej Nysie, w odróżnieniu od zdominowanych przez protestanckich „heretyków” takich ośrodków jak Wrocław czy Brzeg. W związku z tym zajmujący się tą tematyką badacze są zgodni co do faktu, że naczynia te były wytwarzane właśnie w Nysie, a ich odrębność w zakresie form i zdobnictwa, to celowy zabieg propagandowy, odzwierciedlający mocne oddziaływanie tu Kościoła Katolickiego za sprawą władztwa biskupów wrocławskich. Dodatkowym argumentem potwierdzającym możliwość wytwarzania tych naczyń w Nysie, jest klucz doboru postaci towarzyszących ukrzyżowanemu Chrystusowi – obok Matki Bożej – z jednej strony naczynia jest to postać Jana Ewangelisty (klasyczna „triada” Grupy Ukrzyżowania), ale po stronie drugiej jest to już prawdopodobnie postać Jana Chrzciciela – patrona biskupstwa wrocławskiego i samej Nysy.
Trójpostaciowe wizerunki Ukrzyżowania, zanim pojawiły się na renesansowych naczyniach ceramicznych, widniały na przykład we wnętrzach naczyń cynowych, określanych jako dzbany hanzeatyckie. Począwszy od XIV wieku rozpowszechniały się one w ośrodkach handlowych późnośredniowiecznej Europy północnej, tworzących związek miast określany jako Hanza. Zarówno naczynia cynowe, jak i interesujące nas naczynia ceramiczne przeznaczone były do użytku domowego, i nie były sensu stricto naczyniami liturgicznymi. Należy jednak pamiętać, że w okresie tym, szczególnie w ośrodkach miejskich, funkcjonowała bardzo rozbudowana sfera różnorodnych praktyk religijnych. Do ich realizacji pożądane było posiadanie różnego rodzaju dewocjonaliów. Służyły one między innymi do dosłownego zobrazowania najważniejszych idei, które wiernym przekazywał tekst Pisma Świętego. Prezentowane naczynie ze sceną pasyjną mogło być wyrazem domowej - prywatnej pobożności i służyć działaniom mającym na celu „sakralizację” pożywienia. Symbolika męczeńskiej śmierci Chrystusa związana była przecież ze spożywaniem eucharystycznego chleba (ciała) i wina (krwi Chrystusa). Obrzędy okołoliturgiczne w okresie późnego średniowiecza i wczesnej nowożytności cieszyły się na Śląsku wielką popularnością. Jednym z przejawów tego zjawiska była na przykład działalność miejskich bractw religijnych. Wiemy, że w Nysie funkcjonowało kilka takich bractw, w tym bractwo Bożego Ciała, utworzone w 1493 roku, a którego funkcjonowanie poświadczone jest jeszcze na rok 1658. Celem tego bractwa była działalność mająca na celu właśnie uświetnienie kultu Bożego Ciała. Naczynia z przedstawieniem Męki Pańskiej, takie jak prezentowane tutaj, znakomicie wpisywały się ideowo w profil działalności tej nyskiej konfraterni. Oczywiście próba bezpośredniego powiązania tego naczynia z konkretnym bractwem religijnym nie jest jednoznacznie udokumentowana i do końca uprawniona. Za pewnik możemy jednak uznać fakt, że moda na naczynia z dewocyjnymi przedstawieniami w wieku XVI i XVII, była przejawem szeroko pojętej pobożności nyskich mieszczan, kultywowanej w ich codziennym życiu.
Amfora prezentowana na I piętrze ekspozycji stałej, w ramach wystawy archeologicznej „Nysa średniowieczna”.
Fotografie:
1. Amfora z przedstawieniem Grupy Ukrzyżowania
2. Grupa Ukrzyżowania na naczyniu
3. Wizerunek Chrystusa
4. Wizerunek Matki Boskiej
5. Wizerunek świętego Jana Ewangelisty
6. Domniemany wizerunek świętego Jana Chrzciciela
Bibliografia
Jakub Szajt, Silesian Workshops of Renaissance Ceramics with Moulded Relief Applications [w:] Europa Postmediaevalis, 2/2020, s. 313-326
Jakub Szajt, Kultura stołu mieszczańskiego na Śląsku w późnym średniowieczu i we wczesnej nowożytności na tle europejskim, Wratislavia Antiqua 24, Wrocław 2021, s. 91-104, 113-117, tab. 65
Jakub Szajt, Krzysztof Wachowski, Problem sakralizacji wina i chleba w późnym średniowieczu i w czasach nowożytnych [w:] Archeologia Polski, 2013, t. LVIII, z. 1-2, s. 199-224, ryc. 14
Ewa Wółkiewicz, Kościół i jego wierni. Struktury kościelne i formy pobożności w średniowiecznej Nysie, Kraków 2014, s. 176-207