Datowanie: XIV w. Materiał: srebro (?)
Technika: odlew w formie Wymiary: wysokość - 25 mm, szerokość - 30 cm, grubość maksymalna - 4,3 mm Waga: 6,05 g
W średniowiecznej Europie dominowała przede wszystkim kultura gestu, a nie słowa – osoby potrafiące pisać i czytać stanowiły przecież niewielki odsetek społeczeństwa. To właśnie gesty, których seria i kolejność składała się na różne rytuały, towarzyszyły ludziom średniowiecza od chwili narodzin aż do śmierci. Centralna pozycja chrześcijaństwa sprawiała, że znaczna część ceremonii miała charakter religijny, a stosowany wówczas zestaw symboli oraz emblematów odgrywał kluczowe znaczenie.
Uścisk dłoni istniał w takiej lub innej postaci od tysiącleci, jednakowoż pochodzenie tego gestu nie jest do końca jasne. Jedna z bardziej popularnych teorii głosi, iż gest ten miałby komunikować pokojowe intencje. Wyciągając puste prawe ręce, nieznajomi mogli pokazać sobie, że nie trzymają broni i nie mają złej woli. Ruch w górę i w dół podczas uścisku dłoni miał usunąć wszelkie noże lub sztylety, które mogą być ukryte w rękawie.
Innym wyjaśnieniem jest to, że uścisk dłoni był symbolem dobrej wiary podczas składania przysięgi lub obietnicy. Ściskając sobie dłonie ludzie pokazali, że ich słowo związane jest świętą więzią.
Jedno z najwcześniejszych przedstawień uścisku dłoni pochodzi z płaskorzeźby datowanej na IX wiek p.n.e., która przedstawia asyryjskiego króla Salmanasara III ściskającego dłoń babilońskiego władcy Marduk-zakir-shumi aby przypieczętować sojusz (fot. 2.). Grecki poeta Homer kilkakrotnie opisywał uściski dłoni w „Iliadzie” i „Odysei”, najczęściej w odniesieniu do przyrzeczeń i okazania zaufania. Gest ten był również powracającym motywem w klasycznej greckiej sztuce pogrzebowej (gdzie nazywano go dexiosis, fot. 3). Nagrobki często przedstawiały zmarłego ściskającego dłoń członka rodziny, co oznaczało ostateczne pożegnanie albo wieczną więź między żywymi a umarłymi. Tymczasem w starożytnym Rzymie uścisk dłoni był często używany jako symbol przyjaźni i lojalności. Pary splecionych dłoni pojawiały się nawet na rzymskich monetach.
W czasach średniowiecza gest uścisku dłoni nabiera kolejnego, symbolicznego znaczenia: staje się znakiem wierności małżeńskiej i miłości dworskiej (w szczególnym znaczeniu: wierności rycerza jego ukochanej). W tym znaczeniu emblemat ten przyjmuje nazwę ręka w rękę (niem. hanttrouwe, łac. dextrarum iunctio). Motyw ten często pojawia się nie tylko na ozdobach stroju, lecz również w sztuce: na miniaturach (np. scena ślubu św. Jadwigi Śląskiej z Henrykiem Brodatym z „Vita Beatae Hedwigis”) czy płaskorzeźbie, szczególnie nagrobnej (np. domniemana płyta nagrobna Henryka I Jaworskiego i jego żony Agnieszki Czeskiej w Lwówku Śląskim). Okrągłe zapinki z motywem ręka w rękę nazywane są w literaturze niemieckojęzycznej hanttrouwebratzen.
Jeśli uścisk dłoni miał kilka znaczeń w starożytnym świecie, to jego użycie jako codziennego powitania jest zjawiskiem o wiele nowszym. Niektórzy historycy uważają, że został spopularyzowany przez XVII-wiecznych kwakrów, którzy postrzegali proste uściśnięcie dłoni jako bardziej egalitarną alternatywę dla kłaniania się lub uchylania kapelusza. Powitanie stało się później powszechne, a do XIX wieku podręczniki etykiety często zawierały wskazówki dotyczące właściwej techniki uścisku dłoni: wiktoriański handshake miał być mocny, ale nie przesadnie mocny. Przewodnik z 1877 r. ostrzegał swoich czytelników, że „dżentelmen, który niegrzecznie ściska dłoń podaną mu na powitanie lub zbyt gwałtownie nią potrząsa, nigdy nie powinien mieć okazji do powtórzenia swojego przewinienia”.
Zapinka prostokątna z motywem uścisku dłoni z ul. Kramarskiej w Nysie (fot. 3) odnaleziona została w trakcie badań archeologicznych prowadzonych w dawnym kwartale zabudowy pomiędzy ulicami Kramarską, Karola Miarki oraz Szkołą Muzyczną i Przedszkolem nr 8, w sezonie 2021-2022. Zlokalizowana została w najniższych, przydennych warstwach antropogenicznych, pochodzących z przełomu XIII i XIV wieku, w środkowo-wschodniej części wykopu (sektor 1-3).
Przedmiot wykonano wyjątkowo starannie. Odlany został (prawdopodobnie) ze srebra w formie dwudzielnej, najpewniej kamiennej. Świadczą o tym szwy odlewnicze pozostałe na krawędzi bocznej zapinki. Szwy (z wyjątkiem jednej dłuższej krawędzi, która została spiłowana pilnikiem) nie zostały obrobione. Zapinka zdobiona jest czterema motywami uściśniętych prawych dłoni na rogach. Dłonie zgięte są pod kątem około 45°. Na ramie zdobienia w postaci czterech odlewanych pasów imitujących nawinięty drut – w miejscu po nieobecnym kolcu zdobienie zostało rozdzielone, by zrobić miejsce na mocowanie kolca.
Przedmiot, choć niewielkich rozmiarów i niekompletny (brak kolca), zachwyca pietyzmem wykonania. Najbliższe nyskiej zapince, jeśli chodzi o motyw zdobniczy, są trzy zapinki wykonane z brązu, odnalezione w trakcie badań archeologicznych: jedna z nich pochodzi ze skarbu odnalezionego w miejscowości Fuchsenhof w Górnej Austrii (zdeponowany po 1270 r.); druga została odnaleziona w miejscowości Pritzwalk w Brandenburgii (zdeponowany w 1392 r.); trzecia pochodzi z badań archeologicznych w Kołobrzegu. Analogiczną ozdobę stroju będącą jednak żelazną klamrą pasa, a nie zapinką, odnaleziono w trakcie badań archeologicznych na Placu Nowy Targ we Wrocławiu w latach 2010-2012 (fot. 4).
Zapinka prostokątna z motywem uścisku dłoni z ul. Kramarskiej w Nysie jest jednym z wielu unikalnych – na skalę europejską (!) – przedmiotów wydobytych w trakcie badań archeologicznych prowadzonych przez Muzeum Powiatowe w Nysie. W trakcie rzeczonych wykopalisk odnaleziono m.in. warsztat metalurgiczny z kompletnymi formami odlewniczymi, piecem i półproduktami. Być może opisywana zapinka stanowi więc lokalny wyrób wyjątkowo uzdolnionego rzemieślnika? Odpowiedź na to pytanie mogą dać analizy metalograficzne zabytków z ul. Kramarskiej.
Przedmiot ten podziwiać można tymczasowo (do końca lutego) na ekspozycji „Kultura materialna średniowiecznej Nysy”. A już teraz zapraszamy na wrześniową wystawę poświęconą badaniom archeologicznym na ul. Kramarskiej w Nysie, gdzie zobaczyć będzie można wyjątkowo bogate relikty życia codziennego w dawnej stolicy księstwa biskupiego.
Fot. 1. Zapinka prostokątna z motywem uścisku dłoni z ul. Kramarskiej w Nysie.
Fot. 2. Król Asyrii Salmanasar III wita króla Babilonu Marduk-zakir-szumiego. Scena z podwyższenia tronu Salmanasara III. Muzeum Narodowe Iraku.
Fot. 3. Dexiosis pomiędzy Mithridatesem (lub Antiochem), królem Armenii a Heraklesem. Arsameia, Turcja.
Fot. 4. Okrągłe zapinki z motywem ręka w rękę (hanttrouwebratzen): a. - Fuchsendorf (za: Prokisch 2016; rekonstrukcja: Bocksche Werkstatt); b. - Pritzwalk (za: Brabath, Lambacher 2006); c. - Kołobrzeg (za: Rębkowski 1988).
Fot. 5. Żelazna klamra do pasa z motywem dłoni, Nowy Targ, Wrocław (za: Sawicki 2018).
Wybrana bibliografia:
Althoff G., Potęga rytuału. Symbolika władzy w średniowieczu, Warszawa 2011.
Bremmer J., Roodenburg H., A Cultural History of Gesture, Cambridge 1991.
Krabath S., Lambacher L., Der Pritzwalker Silberfund: Schmuck des späten Mittelalters, Pritzwalk 2006.
Pastoureau M., Średniowieczna gra symboli, Warszawa 2006.
Prokisch B., Der Schatzfund von Fuchsenhof, [w:] Museumsführer 50 Jahre. 50 Objekte, Linz 2016.
Rębkowski M., Kołobrzeska zapinka zdobiona motywem złączonych dłoni, na tle podobnych znalezisk z północno-zachodniej Europy, [w:] „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, t. 36/3 (1988), str. 515-526.
Sawicki J., Akcesoria stroju, [w:] „Wratislavia Antiqua”, t. 23 (2018), str. 905-974.
Wachowska M., Wachowski K., The treasure of Środa as a source for research on medieval symbols and migrations, [w:] „Archaeologia Historica Polona”, t. 28 (2020), str. 147-173.
