Autor: Francois Baillon Czas i miejsce powstania: 1. poł. XVIII w., Paryż Materiał i technika: drewno polichromowane, złocony mosiądz, emalia, szkło Mechanizm zegarowy nieczynny Wymiary: wysokość - 65 cm, szerokość - 30 cm, głębokość - 15 cm
Przyrządy do mierzenia czasów były znane już od starożytności. Do najstarszych należą zegary słoneczne, wskazujące godziny za pomocą cienia rzucanego przez odpowiednio ustawiony pręt oświetlony słońcem; klepsydry, w których miarowo przesypywał się piasek; zegary wodne, w których wykorzystywano regularność sączącej się kroplami wody; zegary ogniowe, odmierzające czas za pomocą spalanej świecy. Już w XIV wieku rozpowszechniły się w Europie zegary mechaniczne, zawierające system kół zębatych poruszanych ciężarem zawieszonych wag. Wielkie zegary mechaniczne, mające służyć całemu miastu, umieszczano w wieżach ratuszowych i kościelnych. W XV w. pojawiły się mechaniczne zegary domowe. Nad udoskonaleniem zegarowych mechanizmów pracowano stale, skupiając uwagę na regulatorze. W XVII w. przełomem okazało się zastosowanie wahadła.
Za twórcę zegara wahadłowego uważany jest Chrystian Huygens, Holender urodzony w 1629 r. w Hadze i zmarły tamże w 1695 r. Ten wybitny matematyk i profesor miał na swoim koncie wiele znaczących osiągnięć, m.in.: udoskonalenie teleskopu czy odkrycie jednego z księżyców Saturna. Jednak największą sławę przyniosło mu wynalezienie zegara wahadłowego w 1656 r., do którego zastosował w praktyce prawo ruchu wahadłowego, sformułowane przez Galileusza ponad pół wieku wcześniej. W słynnej publikacji "Horlogium Oscillatorum" (1673) Huygens wyjaśnił działanie i montaż zegara wahadłowego.
Zastosowanie wahadła w zegarze uważa się za największy przełom w dziejach zegara mechanicznego. Pozwoliło ono bowiem na rewelacyjne wyniki w dokładności pomiaru czasu i przyczyniło się do rozkwitu zegarmistrzostwa w kolejnych stuleciach.
Sztuka zegarmistrzowska rozwijała się w różnych częściach Europy. Słynni byli zegarmistrzowie norymberscy, londyńscy i paryscy. W XVIII stuleciu w państwach Europy Zachodniej, a zwłaszcza we Francji konkurującej z Anglią w tej dziedzinie, zainteresowanie naukami technicznymi, a zwłaszcza mechaniką zegarową było ogromne i wysunęło ten kraj na pierwsze miejsce w Europie. Zaczęły tu powstawać pierwsze spółdzielnie zegarmistrzowskie, wielkie zespoły warsztatowe, na czele ze słynnym warsztatem w Ferney, założonym przez Woltera, produkującym zegary na eksport (m.in. także dla Rosji na zamówienie carycy Katarzyny).
Zegar domowy stał się przedmiotem niezbędnym w życiu codziennym, a zarazem dziełem sztuki zdobiącym wnętrze, świadczącym o statusie materialnym właściciela. W XVIII w. każdy niemal zegar stanowił odrębny model wykonywany indywidualnie przez artystę zegarmistrza. Obudowy zegarów francuskich odzwierciedlały najnowsze tendencje mody w meblarstwie i metaloplastyce. Przywiązując dużą wagę do dekoracyjności obudowy, dbano równocześnie o niezawodność mechanizmu. Zdecydowanie najpopularniejsze z dawnych zegarów francuskich są zegary kominkowe powstałe za panowania Ludwika XV. Bogato zdobione, stylem nawiązywały do kominków, na których były stawiane. Stąd też ich nazwa, która jest używana do dziś. Większość z nich posiadała okrągłą emaliowaną tarczę i mechanizm ukryty w cylindrycznym pojemniku.
Okres ten (ok. 1715-1774) w dziedzinie sztuki zegarmistrzowskiej charakteryzuje swoboda kształtów i zdobnictwa, rokokowa fantazja i wybujałość form. Po wcześniejszych, prostopadłościennych „pendules” (z franc. „pendule” - zegar wahadłowy) pojawiły się szafki o bokach łukowato wygiętych. Okazałość plastyczną opraw zegarów podkreślają dekoracyjne konsole oraz specjalne postumenty i cokoły w kształcie graniastosłupów.
Artyści chętnie sięgali po motywy mitologiczne, w szczególności przedstawiając bóstwa związane z historiami miłosnymi, czy elementy świadczące o fascynacji Wschodem, szczególnie Chinami. Zegary wyposażone w najlepsze materiały i najbardziej wyrafinowane mechanizmy, wzbogacone porcelaną, ceramiką, emalią i złoconym brązem, intarsją, ozdobione misternymi ornamentami, stały się prawdziwymi dziełami sztuki, godnie reprezentującymi epokę.
Prezentowany zegar doskonale wpisuje się w modę panującą wówczas w Europie. Odznacza się bogactwem form oraz różnorodnością dekoracji ornamentalnej i figuralnej. Mechanizm umieszczony jest w drewnianej szafce o profilach wklęsło-wypukłych, stojącej na czterech nogach w kształcie skrzydlatych smoków odlanych z mosiądzu. Trzy ścianki szafki zegarowej -przednia i dwie boczne - są przeszklone. Tarcza zegarowa o bogatej dekoracji, składa się z dwunastu małych i dwunastu większych pól emaliowanych oprawionych w mosiądz ozdobnie repusowany. Na środkowym polu widnieje nazwisko twórcy: „Francois. Baillon."
Sygnatura „Francois Baillon no156” wygrawerowana jest również od wewnątrz, na tylnej ściance mechanizmu zegarowego. Naroża szafki zdobią odlane z mosiądzu liczne nakładki. W zwieńczeniu widzimy stojącą figurkę mitycznego Perseusza trzymającego w dłoniach miecz i głowę pokonanej Meduzy.
Dolną część przedniej ścianki zdobi mosiężna nakładka wyobrażająca nagą Andromedę przykutą do skał.
Twórca zegara, François Baillon, należał do znakomitej rodziny zegarmistrzów paryskich. Tytuł mistrza otrzymał w 1742 r. W latach 1748-1749 prowadził wytwórnię zegarów w Paryżu. Zmarł w 1750 r. Ze względu na krótką karierę, jego zegary nie należą do zbyt częstych. Francois był synem Jean-Baptiste III Baillon, mającego klientelę wśród francuskiej (m.in. królowej Marii Leszczyńskiej i Marii Antoniny) i hiszpańskiej rodziny królewskiej oraz bogatej arystokracji paryskiej. Dzieła Jeana Baptiste można podziwiać w wielu muzeach europejskich, m.in. w Muzeum Sztuki i Rzemiosła Paryża i Luwrze, Pałacu Wersalskim, Muzeum Paula Dupuy w Tuluzie, Muzeum Wiktorii i Alberta oraz Muzeum Nauki w Londynie, a także w Metropolitan Museum of Art w Nowym Jorku.
Mit o Andromedzie i Perseuszu
Andromeda była córką Kasjopei i Kefeusa, króla etiopskiego. Jej matka przechwalała się, że jest najpiękniejsza ze wszystkich nimf. Obrażone nimfy poskarżyły się swemu opiekunowi, Posejdonowi. Ten, aby ukarać kobietę, zesłał potop i morskiego potwora, który miał pustoszyć kraj. Wyrocznia, zapytana przez Kefeusa o radę i pomoc odpowiedziała, że jedynym ratunkiem jest złożenie pięknej Andromedy potworowi w ofierze. Młodą kobietę wywieziono na wyspę, nagą przykuto łańcuchami do skał i pozostawiono na pożarcie przez potwora.
Perseusz był synem Zeusa i Danae, córki króla Akrizjosa, władcy Argos. Młody heros obiecał swemu królowi Polidektesowi dostarczyć w darze ślubnym głowę Meduzy, jednej z trzech strasznych Gorgon. Meduza była najgroźniejszą z nich, miała włosy uwite z wężów, szyję pokrytą smoczą łuska, a kto na nią spojrzał zamieniał się w kamień. Perseusz, wyposażony przez bogów w skrzydlate sandały i hełm, który czynił go niewidzialnym, tarczę oraz nóż, oślepił Gorgonę, a następnie ściął jej głowę i odleciał.
W drodze powrotnej ujrzał piękną Andromedę przykutą do skał, zakochał się w niej i uratował przed morską bestią.
Literatura:
Karta inwentarzowa Muzeum Powiatowego w Nysie, nr MNa/RA 2372.
Parandowski J., Mitologia, Warszawa 1950.
Radziewicz M., Mit jako potrzeba wiary w trwałość ludzkich wartości, [w:] „Nyskie Szkice Muzealne”, t. II, Nysa 2009.
Urešowá L., Zegary, Warszawa 1987.
Zajdler L., Dzieje zegara, Warszawa 1977.
